Digitale utgivelser

Villreinen 2018 ble den første årboka som også ble utgitt som digital fullversjon. Etter antall lesere å dømme har dette falt i smak hos mange. Vi vil derfor fortsette med digitale utgivelser i tillegg til tradisjonelle papirutgaver, både av årboka Villreinen og av temaheftet Arkeologi, fangstanlegg og fangstkultur.

Opptrykk av gamle Villreinen

Villreinrådet har i en periode vært tomme for enkelte årganger av Villreinen. Vi har nå fått trykket opp et mindre opplag av disse og kan tilby komplett sett av alle de 34 årgangene - fra 1986 til i dag. Er dette av interesse kan man bestille komplett pakke med alle årganger på villreinen.no.

Bestilling av temaheftet

www.villreinen.no

eller fra:

Villreinrådet i Norge

Jan Hageland

Nord-Torpvegen 375

2880 Nord-Torpa

Mobil: 905 52 790

Epost: jan.hageland@villreinen.no

Redaktør Fred Ivar Aasand

Mobil: 99 10 15 16

Epost: fiaasand@gmail.com

Utgiver av temaheftet

Villreinrådet i Norge

Styret i Villreinrådet

Endre Lægreid, leder

(Hardangervidda, nemnd)

Olav Søderberg, nestleder

(Snøhetta, nemnd)

Kristian Eiken Olsen

(Setesdal Ryfylke, utvalg)

Randi Rust

(Reinheimen-Breheimen (nemnd)

Gunnvor Sunde

(Sogn og Fjordane, nemnd)

Redaksjonsrådet

Består av styret i Villreinrådet pluss:

Tor Punsvik (pensjonist, tidl. viltforvalter FM i Agder)

Kjetil Bevanger (NINA)

Anders Mossing (Norsk villreinsenter Sør)

Olav Strand (NINA)

Sekretær

Christian Hillmann

Tlf.: 90 15 25 71

Epost: christian.hillmann@villreinen.no

Annonser

Jan Erik Nygård

Ulvenv. 123B, 0665 Oslo

Mobil: 913 52 402

Epost: nygjan@online.no

Sats og layout: Fred Ivar Aasand

Trykk: Hamar Media as

Villreinrådet har lenge hatt tanker om å lage temahefter og lanserer det første nå i år. Valgt tema er innenfor arkeologi, gamle fangstanlegg og fangstkulturer. Det er blitt et forholdsvis omfattende hefte på nesten 130 sider med en samling av tidligere publiserte artikler. Artiklene er fra perioden 2009-2019. Heftet trykkes opp i et begrenset antall og kan bestilles på villreinen.no. I tillegg vil vi publisere en digital utgave - også på villreinen.no.

Villreinrådet vil gjerne ha innspill og forslag til temaer som det kan være interessant å lage et temahefte på.

Nye nettsider

I løpet av det siste året har Villreinrådet sparket liv i domenet villreinen.no igjen, og laget en nettside som i større grad vier plass til årboka Villreinen, temahefter og eventuelle andre utgivelser som kan være aktuelt å lage.

På villreinen.no kan man blant annet bestille abonnement, lese enkeltartikler og digitale utgaver av Villreinen og dette temaheftet.

Nettsiden er under kontinuerlig utvikling og vi håper den faller i smak og vil bli hyppig brukt. Kom gjerne med synspunkter eller innspill til innhold og design.

Villreinrådets første temahefte

Fred Ivar Aasand

redaktør

3Jakt og fangst på rein – ein historikk

8Ein fangstgradient i særklasse

14Indikatorar for tidlegare trekkmønster og habitatbruk

22Om reinsdyrfangsten på Sumtangen i gamal tid

30Hjerkinn: Spennande kulturminne i villreinen sitt rike

38Spennande bukkejakt ved gamle fangstminne

40Gamle vitne om fordums reinstrekk

46Liafjellet i Reinheimen, ein fjelltange med uvanleg rik fangstkultur

50Fangstminner i Nordfjella

54Stadig nye fangstminne blir oppdaga

56Kulturminner om villreinfangst: Målrettet satsing i Rondane

58På jakt etter gamle knokler

60Sølnkletten villreinområde: Fangstsystemet i Gravskardet

64Teknikken med massefangst av villrein i Nord-Gudbrandsdalen

70Styrtfangstanlegget i Gravskar på Hardangervidda

74Villreinen som bygde Norge

78Spennande kulturspor i Grovåskaret i Romsdalsfjella

82Fetegga: bågåstøer og alpin fangst i eldre steinalder

88Fangstanlegg fra nyere tid ved Hardangerjøkelen

90Reinens historie smelter fram

94Ein mystisk steingard på Hestefjellet i Ørsta

98Eldgamle fangstminne gjev ny kunnskap

102Målet er verdsarvstatus

106Reinsjakt til ulike tider over eit langt tidsrom i Møre-fjella

112Eit tidlegare samanhengande villreinområde frå aust til vest

114Reinsjegerar fann vikingsverd i Lesjafjellet

116Arkeologisk forskingsgraving på Verket

122Det heilage landskapet

 

reinen i retning av bågåstøet. Når reinen går og beiter, går han ikkje ut mellom stikkene, og han stig ikkje over låge bægjemurar som leda reinen inn mot fangstgropa. Tusenvis slike skremmestikker og flagrer har smelta fram ved fonner i norske høgfjell dei siste 10-15 åra. Ei og anna fangstgrop vart kanskje bygd i reinsstigen, men den store mengda av slike kom langt seinare. Gropene vart gjerne bygd der det var trekk-ledande terreng, t.d. på flatare parti i bratte bakkar, eller der det vart ei innsnevring ved ei urd eller mellom haugar. Mura fangstgroper finst berre i Sør-Norge, og der finn vi også jordgravne. I Nord-Norge finst det berre jordgravne groper.

For 8000 år sidan var det ennå jakt og fangst, saman med fiske, som gav livsgrunnlaget. I fjellet var det reinen, i skogsterreng vart det jakta på elg og villsvin. Grøne vekstar og bær kunne vera med på å gje smak og næring, men det var langt fram til jorddyrking og husdyrhald.

Livet i stammen

Det var mange funksjonar som måtte vera på plass for at dei skulle overleva. Det måtte til mat kvar dag, kjøt frå

Slutten på istida

Isen låg over Skagerak og langt sørover det europeiske kontinentet. Der levde mennesket, og der levde reinen. Mennesket jakta på reinen og anna vilt for å berge livet, denne måten å leva på hadde vart i mange tusen år. 32 000 år gamle holemaleri i Frankrike viser dyreartar dei jakta på den tida, m.a. rein. Allereie på dette stadiet må vi gå ut frå at mennesket utvikla teknikkar i jakta, slik som bågåstøer å gøyme seg bak. Det vart jakta med spyd og pil og boge. Reinens einaste forsvarsmåte er å flykte når han ser menneske, og han vart svært sky. Slik var det da, og slik er det nå.

Etter kvart byrja isen å smelte og trekkje seg attende. Reinen, som er avhengig av kjølande fonner for å verja seg mot insekt i varme sommardagar, fylgde etter. Og dermed fylgde også jegerane etter med alt sitt folk, når maten flytta, flytta folket med. Slik gjekk ferda gjennom hundretals år, til rein og veidarar til slutt hamna i det landet som smelta fram, og som vi kallar Norge. I nord hadde eit folk teke seg frå aust og inn i landet. Dei spreidde seg innover og sørover, og desse veida også på rein og anna vilt. Desse to folka hadde truleg ulike kulturar, og vi skal seinare sjå at dette førte til ulikheiter.

Det var rein og veidarar i landet også før desse folkeflyttingane. På kysten i vest og nord var det isfrie område lenge før innlandsisen smelta, og funn viser buplassar frå denne tida. Funn av pilspissar og anna utstyr viser at dei var veidarar.

Issmeltinga held fram, reinstrekka går

Vi er nå kanskje 6000 år f.Kr., i eldre steinalder. All reiskap og våpen var av stein eller bein: økser av grønstein, pilspissar av kvartsitt, bergkrystall eller flint, fiskekrokar var av bein.

Den første tida var det berre små og spreidde stammar, med kvinner, barn og veidarar. Etter kvart som tida gjekk og det vart vegetasjon og skog over større område, vart stammane større og fleire, og meir spreidde. Kvar stamme måtte ha ein ledar, nokon måtte ha ei grunngjeve meining om kva dei skulle foreta seg, og om kvar dette skulle skje.

Etter kvart som fjellområda smelta fram og landet vart dekt av vegetasjon, tok villreinen i bruk nye og større område. Lav, som er ein viktig vinterressurs for reinen, voks fram på tørre rabbar og på steinflyer. Store trekk gjekk: Vårtrekk mot vest og til saftig beite om sommaren, og hausttrekk mot aust om hausten, til stabilt innlandsklima med lite nedbør og snaublåste rabbar. Veidarane observerte at desse trekka fylgde dei same traseane år etter år, og innretta seg etter dette. Lokale trekk i sesongen vart også observert, det var trekk mellom ulike beiteområde, og det var trekk mot høgfjellet og fonner i varme sommardagar. Fangstinga vart difor konsentrert om desse trekkrutene, og veidarane følgde etter, det vart etablert sommarbuplassar i fjellet. Desse ligg gjerne ved eit vatn, så det var nok både fangst på rein og fiske som var målet. Om heile stammen eller berre jegerane tok del i denne flyttinga, veit vi ikkje, men det er god grunn til å tru at alle var med. Når jakta og fangstinga skjedde og fangsten var god, var det arbeid nok for alle med å ta vare på kjøt og skinn.

Bågåstøer, ledande stikker

Lenge var nok bogestillingar det einaste tiltaket for å koma så nær reinsflokken at det kunne skytast sikkert med pil og boge.

Det var kanskje på fonnene neste steg i utviklinga skjedde: Dei sette stikker ned i snøen. Stikkene hadde flagrande trespiler eller never i toppen, for å lede

 

jakta måtte oppbevarast for bruk i vinterhalvåret når viltet kunne vera vanskeleg å få tak i. Kjøt og ved måtte lagrast tørt, og skinna måtte stellast slik at det kunne brukast til klede og telt. Og dei levde nok ikkje så isolert som vi forestiller oss: Arkeologiske spor viser at nye teknikkar og metodar spreidde seg relativt raskt over store avstandar.

Innan gruppa kan vi vera sikre på at kjensla av å vera i eit godt samfunn var stor. Når alt ordna seg og ting gjekk som det skulle, kjende dei seg trygge, og da var lojaliteten og tilliten til ledaren stor. Men om det gjekk dårleg, når noko mangla eller slo feil, var vegen kort til mistillit og murring. Ledaren trong kløkt og lykke for å halde på plassen sin.

Yngre steinalder, store endringar er på veg

Kring 4000 f.Kr. ser vi dei første spora etter landbruk og husdyrhald her i landet. Det er i kystnære område vi finn dette, i søraust og i sørvest. Jordbruk og dyrehald vart etter kvart den viktigaste næringa her. Spor i desse områda viser også at det var kontaktar med folkegrupper i Skåne og i Danmark. Aukande handel eller varebyte kom i gang: Keramikk og også god flint kom til oss, kanskje i byte med skinn, horn og kjøt. Produkt frå fangstfolket kunne såleis vera med i dette varebytet. Jordbruksrevolusjonen derimot hadde lite å seia for dei. Men folketalet auka sterkt og nye buplassar kom i bruk.

Bronsealder, ca. 1800 f.Kr.

Bronse fekk ikkje stort å seia for fagfeltet vårt direkte. Men i denne tidsalderen gjekk utviklinga vidare innan jakt og fangst, og ikkje minst samfunnsmessig. Bronsen vart si tids verdimålar, og prisen på flint gjekk sterkt ned. Dette kom veidarane til gode, god flint vart billeg å skaffe.

Til jaktvåpen var bronse nesten ikkje nytta, berre nokre enkelte pilspissar og spydspissar er funne. Dolkar av bronse fanst, det var vel ikkje kven som helst som eigde ein slik. Ved Aursjøen vest i Snøhetta-området er ein bronsedolk funne.

I denne perioden skjedde ei vidare utvikling i landbruket, med dyrehald og

åkerbruk som hovudnæring i låglandet.

Det vart stor folkeauke, og dette var årsak til auka aktivitet i jakt og fangst. Særleg i Jotunheimen og Reinheimen er det funne skræmepinnar, piler og bogar i fonnene frå denne tida. Til og med ein sko vart funne på Kvitingskjølen i Lom, den er datert til å vera 3200 år gamal.

Forestillingsverda til folk

Funn frå denne tida kan tyde på at dei trudde det var krefter utanfor dei som styrte det som skjedde. Under store steinar er det funne steinvåpen, truleg lagt der for å blidgjera desse maktene for å gjera jaktlykka større. I lavlandet og ved kysten vart bilde av vilt dei jakta på hogge inn i svaberg, for å auke jaktlykka.

Ved gravleggjingar blir gjerne ein flintdolk lagt i grava for at den døde skal kunne bruke han i eit liv etter døden. Vi kan vel ikkje kalle dette anna enn tru, men nettopp trua på eit liv etter døden er vel opphavet til all religion.

Ei skilsetjande endring

Ei viktig og markert endring skjedde hjå fangstfolket i bronsealderen: Det voks fram ei kulturgrense. Folket i sør og vest vende seg meir mot jordbruket og fangstinga vart kanskje konsentrert mot sesongar, og produkta vart ein mindre, men likevel viktig del av det dei trong. Folket i nord og i innlandet, mot dagens svenskegrense og sørover i Østerdalen, vende seg austover og nordover. Dei dreiv meir einsidig med fangsting og mindre med landbruk. Denne delinga er vel det første teiknet på framvekst av samisk og norsk etnisitet.

Etnisitet utviklar seg når ei folkegruppe møter ei anna. Da blir det viktig å markere sitt ved at opphavsmyter blir bygd, og markering av religiøs praksis blir tydeleg. Kva tid utviklinga i denne retninga kom så langt at samisk og norrøn etnisitet var etablert, veit vi ikkje, med dette kunne vera starten på prosessen.

Jernalder, tida fram mot vikingtid

Rundt 1000 år f.Kr. kom ein ny og verdfullt teknologi frå aust og sør. Det var prosessen med å blåse jern av

myrmalm som var undervegs. Framover hundreåra voks det fram ein stor jernindustri i fjelldalane. Denne kunnskapen førte til ein rein revolusjon i samfunnet, mange gamle teknikkar kunne leggjast bort.

Jern erstatta stein i våpen og økser, ljåar og sigdar, og trespaden fekk ei jernskoning. Men i ein overgangsperiode var nok både stein og jern nytta til våpen og reiskap, ikkje alle hadde moglegheiter til å byta ut gamalt utstyr.

Jernproduksjonen vart etter kvart så stor at det er eit spørsmål om mykje av jernet vart seld i ein større marknad enn den norske. På kontinentet og i Danmark var det i denne perioden kontakt og handel mellom germanarar og romarar. Norske handelsvarer kunne vera skinn, lær og landbruksprodukt, og kanskje også norskprodusert jern.

Utstyr for jakt og fangst smeltar fram

I 2006 smelta fonna i eit gjel i Hattremsådalen i Lesja, og da vart det funne store mengder skræmepinnar. Gjelet er omslutta av meterhøge bergkantar og har tydelegvis vore nytta som fangstbås for rein. Dette kan ha skjedd for 1500-2000 år sidan. Ei jernpil er også funne i gjelet. Dette er kanskje det eldste massefangstanlegget som vi veit om.

Ei ski som smelta fram i ei fonn nord i Reinheimen i Lesja er datert til ca. 570–800 e.Kr. På Lomseggen vart det i 2011 funne ein ullkjortel. Dateringa viser at kjortelen er frå rundt 300 e.Kr., og er det eldste klesplagget som er funne i Norge. Dette er eit oppsiktsvekkjande funn, og stakkars den jegeren som kom heim utan dette viktige plagget!

Landbrukproduksjon og fangst på rein

I perioden 300-600 var folketalet stadig i vekst, og på flatbygdene vart meir jord dyrka og teke i bruk til åker og eng. Åkeren var inngjerda, utanfor var det beite i utmarka.

Folkeveksten førte til at nye og meir marginale område vart dyrka og lagt under arden. Folk kunne busette seg i fjellnære område som høvde dårleg til korndyrking, men der fangst på rein i fjellet kompenserte for dette. Kjøt frå fangsten kunne bytast i matkorn. Dette

 

var ei spesialisering som kom både flatbygdbonden og fjellbonden til gode.

Aukande press på resurssane

I ei tid med stadig aukande tal på gardsbruk og nye naboar, reiste det seg nye problem: Du oppdagar at du har naboar som også nyttar utmarka til beite. Dei bruker også andre ressursar i utmarka, så som utslåttar og skog til ved og husbyggjing. Og i fjellområda var det veideområde det kunne det bli konkurranse om. Løysinga på problemet er enten kamp på kniven, eller smartare: Du gjer ein avtale med naboane og de blir einige om nokre enkle reglar om korleis ting skal gjerast. Det kunne vera avgrensing av talet på beitedyr og avtale om kvar det skulle beitast. Skogen måtte brukast slik at det vart noko til alle, og ikkje rovdrift. Kan hende vi alt på dette tidspunktet kan ana konturane av det som langt seinare vart allmenningslovene? Desse lovene var ikkje nedskrivne verken da eller seinare, for dette var lover alle visste om, og som vart fortalt gjennom generasjonane.

Med stor befolkning skjedde ei spesialisering og oppdeling av arbeidslivet, vi fekk smedar, snekkerar, murarar og andre handverkarar. Ei gruppe kunne ta seg av fangsten på rein, ei anna sørgde for fisk

Tilbakeslaget, og etter kvart ny framgang

Da alt gjekk som best, slo katastrofen til. Midt på 500-talet skjedde noko som stoppa utviklinga, og det var stor tilbakegang ikring eitt hundre år. Sola skal ha vore meir eller mindre blokkert av støv i tre somrar på den nordlege halvkula. Snorre skriv om ein fimbulvinter, han støttar seg på gamle segner i norrøn mytologi. Forskarane meiner at det som hadde skjedd, var eitt eller fleire store vulkanutbrot. Iskjerneboringar fortel om mykje oske i isen i åra 536 og utover. Det vaks nesten ikkje grøne strået, og folk og dyr lei ilt. Mange omkom sikkert av svolt. Dei som greidde seg best var kanskje dei som hadde sjøen nær seg, fisket vart vel ikkje påverka så brått som vekstane på jorda. Og reinen kunne overleva på lav om det var vinter store delar av året. Og kanskje vart reinskjøtet viktigare att, når landbruk og husdyrhald svikta.

Det er få arkeologiske funn frå det neste hundreåret, all aktivitet gjekk ut på å overleva. Men etter kvart kom aktivitetane i gjenge att, med ny vekst fram mot vikingtida. Og med den, stor aktivitet ved kysten og i innlandet, og konturane av eit kongedøme.

Vikingtida

Eit viktig vilkår for vikingtida, med handelsferder og plyndringsferder i vest og sør, var dei store, moderne vikingskipa, bygd i eik. Allereie på 700-talet var vesterøyane invadert og overtekne av vikingane, denne ferdsla førte til utvida handelsverksemd også sørover og austover. Folketalet auka nå sterkt gjennom nokre få hundre år. Småkongar vart nedkjempa eller gjekk frivillig inn i den nye statsdanninga, eit rike vart skapt, om enn skjørt og laust fundert. Landbruket tok seg opp, og fart til England, og vidare mot aust, vest og sør, førte med seg norske varer ut, og andre varer heim. Samfunnet var dynamisk og i endring.

Auka innsats i fjellet

Samstundes som mange retta blikket og aktiviteten utover, var det andre som retta blikket innover og oppover. Dei visste at det alltid ville vera ein marknad for tørka og røykt reinskjøt, pelsverk og reinsgevir til luskammar, ikkje berre nasjonalt, men også i ein vidare marknad. Sjølv om mange bygder var bygd og mange var busette i fjelldalane, gjekk dei store reinstrekka vår og haust, til sommarbeite ved kysten, og til vinterbeite aust i fjella. I store aude område mellom bygdene kunne reinsflokkane kryssa dalføra uhindra.

Ei ny gruppe veidarar rusta seg ut og tok til fjells. Mykje vart stort i denne perioden, også fangstanlegga. Men var det berre norrøne folkegrupper som utnytta fjellet og reinen i denne perioden? Nokre spor fortel noko anna.

Eit anna folk

I 2006 vart det funne fire samiske eldstader ved Aursjøen i Lesja, vest i Snøhetta-området. Funna er datert til ca. 700-950 e.Kr. Eldstadene ligg i utvaskingssonen på den regulerte Aursjøen.

I år 890 fortel den nord-norske høvdingen Ottar til kong Alfred av England dette: «Nordmennenes land er smalt og langt. Alt som kan nyttast til beite eller åker ligg langs kysten. Innafor, på aude fjellstrekningar, bur samane». Nå fòr Ottar sjøvegen og hadde vel ikkje førstehands kunnskap om tilhøva i Sør-Norge. Men sjølv budde han nord i Hålogaland (gamalt namn på Nord-Norge), der var det kort veg til folk med samekultur.

Historikarar har gjennom tidene diskutert om det kan ha vore ei anna folkegruppe enn den norrøne i norske fjell. Hedmark og Oppland høyrde i si tid under Eidsivatingslova. Denne landskapslova er den einaste som nemner finnane (samane): Det var forbod mot å oppsøkje dette folket for å la seg spå (spyrja spa). Samar kan ha vore mellom dei som dreiv med reinfangsten i fjellområda langt inn i vikingtid, og kanskje lenger? Funn av fire sørsamiske eldstader ved Aursjøen i Snøhetta-området i 2006 svekker ikkje denne hypotesen.

Mange stadnamn med Finn- som forstaving ligg aust i Sør-Norge, mange av dei stammar frå innflytting frå Finland kring år 1600. Fremst i Finndalen i Vågå, ligg ein gamal buplass med mange hustufter, Klomsroa. I Klomsroa er ei sirkelrund kve. Innover dalen finst fangstgroper og buplassar. Ei liknande kve er beskrive av engelskmannen Thomas Malthus i Tolga i 1799, der samar mjølka tamrein. Simla gav i snitt 2,5 liter kvar gong. Andre namn med Finn- som forstaving er garden Finnset øvst i Eikesdalen, og fjellnamnet Finnemannsbotn i Lesja, begge nær samebuplassane ved Aursjøen.

Snorre fortel segna om at finnekongen Svåse budde ved Tofte på Dovre, saman med dotter si Snøfrid. Harald Hårfagre vart så forgapt i ho at han ekta ho. Funna av samebuplassane er eit handfast prov på at samar fanst i sør-norske fjell på 8-900-talet. Snorre si forteljing er eit mykje lausare prov. Ottar si forteljing frå ca. år 890 kjem attåt dette.

Eit par kilometer sør for samebuplassane ved Aursjøen ligg nokre hustufter med jernalder- mellomalderpreg. I

 

nærleiken av tuftene vart funne eit norrønt hestebeksel med snodde ringar. Slike beksel var vanlege i sein vikingtid, ca. år 900-1000, det vil seia om lag same perioden som samebuplassane var i bruk. Det er difor sannsynleg at samiske og norrøne grupper heldt til i norske fjell på same tid. At dei ulike gruppene visste om kvarandre er tvillaust, men korleis dei forheldt seg til kvarandre veit vi ikkje.

Store anlegg med fangstgroper

Vi skal her sjå på tre ulike måtar å fangste rein på. Fangstgroper hadde nok vore nytta frå før år 1500 f.Kr. og i alle år etter det. I denne nye perioden vart dei store fangstgravrekkjene over Dovrefjell og på Varangerhalvøya bygd. I nær sagt alle fjell kom fangstgroper i større eller mindre anlegg. I lausmasse, jord og grus, var det jordgravne groper med trekasser innvendig. I fjellet, med meir stein, var det stort sett mura groper.

Dovreanlegget går parallelt med E6 og består av omkring 1250 fangstgroper, og det strekkjer seg over ca. 17 kilometer. Dei fleste gropene er jordgravne.

Vassfangst

Denne fangstmåten hadde nok vore nytta i mange hundre år. Ved Sumtangen på Hardangervidda finst spor etter eit folk som dreiv slik fangst på 2-300-talet e.Kr. Denne fangsten vart så oppatteke rundt år 1100. I slike anlegg blir korte eller lengre ledegjerde nytta til å få leda dyra ut i vatnet, der båt vart nytta når dei slo dyra i skallen med klubbe. På grunn av den luftfyllte pelsen flaut dyra, og kunne fløytast til lands. I Reinheimen finst eit liknande anlegg ved Fellingvatnet i Lesja. Ledegjerda her er på i alt tre tusen meter.

Massefangstanlegg med ledegjerde rett inn i fangstbås

Vi såg bruk av fangstbås i gjelet i Hattremsådalen i hundreåra etter Kr.f. Her var det ledegjerde som førte reinen inn i fangstbåsen. Seinare fangstanlegg med mura fangstbås vart bygd i landskap med trekk-ledande terreng, med enkle ledegjerde i tillegg. Dette gjeld til dømes på Formokampen og i Verkilsdalen, begge i Rondane i Sel. Her var bratte fjellsider og urder med på å

lede reinen inn mellom gjerda. I nord-austre del av Reinheimen i Lesja, i Lordalen og på Slådalen, er det også registrert fleire udaterte anlegg med under fem hundre meter med samla ledegjerde, og med mura fangstbås. Eit anna anlegg finst på Vålåsjøhø aust i Snøhetta-området, og eitt i Rondane, begge i Dovre.

Massefangstanlegg med lange ledegjerde

I tidleg mellomalder vart nokre store slike anlegg oppbygde med reiste trestolpar i steinsette hol. Nå er det ikkje ledande terreng som er det viktige, men store terrengformasjonar ser ut til å ha spela ei rolle. Anlegga fekk fleire delar: konvergerande ledegjerde inn i ei stor samlekve, der dyra kunne beite kanskje i fleire dagar. Samlekvea ligg på ei hø som synest stor og trygg, dyra har oversyn, medan fangstbåsen ligg gøymt nede i dalen. Sperregjerda i samlekvea går nede i fjellsidene. Ei sluse fører til avlivingskvea, som endar i fangstbåsen. Der det var driving av reinen og stress i flokken, var det nok solide slinder mellom stolpane.

Det er to anlegg som peikar seg ut som dei største: det er anlegga over Einsethø i Rondane i Dovre (i alt fem kilometer ledegjerde), og over Verket i Reinheimen i Lesja (fire kilometer ledegjerde). Anlegget ved Einsethø, med buplassen Tøftom vart undersøkt av Egil Mikkelsen i 1994. Han skriv at det er ikkje usannsynleg at samar kan ha teke del i byggjing og drift av anlegget. Om oppbygging og driftsmåte på Verket, sjå kart og artikkel av Runar Hole s. 116-120.

Stadnamn med forstavinga «Verk-» er kjend både på Slådalen og ved Einsethø. Namnet tyder nok produksjon i stor stil, med store innsatsmidlar og stort mannskap. I områda ved Einsethø har vi namn som Verkensbakkane og Verkenssetra, men opphavsstaden har mista namnet sitt. Ved Verket på Slådalen er vi så heldige at dette namnet er bevart gjennom nesten tusen år i namnet på ei lita hø. Eit anna anlegg med «Verk-» i namnet, er i Verkilsdalen i Rondane. Ved Randsverk i Vågå var det i mellomalderen storstila blestring av jern.

Desse to store anlegga må ha hatt ein enorm kapasitet, kanskje opptil tusen dyr kunne vera i samlekvea samtidig. Diskusjonen går, om alt som hamna i rusespissen vart slakta, eller om dei berre tok det dei hadde bruk for, og sleppte ut att resten. Så kom dei att ved eit seinare høve. Fangstmennene kjende godt livssyklusen til reinen, og marknaden for ulike produkt kunne styre uttaket. Og kanskje ein større organisasjon stod bak og styrte det heile?

Organiserte av drifta

Det er eit enormt arbeid som ligg i byggjing av anlegga, og drifta kravde og eit stort mannskap. Folkegrunnlaget i bygdene rundt anlegga var på langt nær stor nok til å gjera alt dette. Tofte på Dovre var kongsgard, her sat kongens årmann (gardsbestyrar). Tre store anlegg, fangstgroprekkja over Dovrefjell og anlegga over Einsethø og Verket, ligg alle ein høveleg dagsmarsj frå Tofte. Vi veit det ikkje, men det kan tenkjast at det var kongen som gav årmannen makt og midlar til å byggje og organisere fangsten i anlegga. Han var den øvste i hierarkiet som styrte området i Dovre og Lesja. Slik fekk kongen årmannens lojalitet, og kongen fekk produkt frå fjellet, noko han trong til hird og folk i arbeid, og til gåver.

Profesjonelle fangstfolk, som kanskje dreiv berre med dette store delar av året, kunne forestå byggjing, med hjelp frå folk i bygda som hogg stolpar og køyrde dei til fjells. I fangstsesongen kunne dei få arbeid med slakting og med frakt av skinn og kjøt til bygda.

Slutten på stordrifta

Utover 1200-talet minkar fangstane. Årsakene kan vera fleire, fangsten kan ha vore så effektiv at reinbestanden hadde minka, eller dårlegare klima kunne ha gjort aktiviteten vanskeleg. Og vel hundre år seinare skjedde noko som i alle fall sette ein effektiv stoppar: Svartedauden i 1349 og åra etter. Frå 1600-talet tok folketalet seg opp att, men noko stordrift kom ikkje i gang att.

Avslutning

Spor i fjellet etter ti tusen år med jakt og fangst kan gjeva et forvirrande bilde. I utvaskingssonen ved Aursjøen ligg

 

buplassar med koksteingroper og fangstgroper, særleg ved osane mellom dei tre opphavlege vatna. Saman med dette ligg flintavslag og kvartsittavslag, og femten båtnaglar av jern. Der ligg ein pilspiss av skifer, og her ligg ein pilspiss av jern. Og der ligg sanneleg ein riflepatron produsert i 1948. Funna frå området er frå steinalder, frå bronsealder og jernalder, og vikingtid, mellomalder og vår eiga tid. Det kan sjå ut til at det gjennom alle tider har brunne mange bål på strendene, men sanninga kan vera at det kan ha gått århundre mellom kvar periode det var tende bål der.

Brukt litteratur, informantar:

Barth, Edvard K.: Fangstanlegg for rein, gammel virksomhet og tradisjon i Rondane, 1996.

Dagsgard, Per og Jordhøy, Per: «Historiske funn i smeltande fonner», Reinheimen og Breheimen, red. Per Jordhøy, 2014.

Einbu, Tor: Verket på Slådalen i Lesja, Årsskrift for Lesja historielag, 2005.

Einbu, Tor: «Eit hestebeksel ved Grynningen, fire båassjoesteinar ved Aursjøen», Årsskrift for Lesja historielag, 2006.

Finstad, Espen og Pilø, Lars: Kulturminner og løsfunn ved isbreer og snøfonner i høyfjellet, Oppland fylkeskomm., 2010.

Fjellstad, Sverre: «Frå fangstbasert til nomadisk reindrift i Rørostraktene», Rangifer 2005.

Hole, Runar: Massefangstanlegg for villrein, masteroppgåve 2013.

Indrelid, Svein: «Om reinsdyrfangsten på Sumtangen i gamal tid», Villreinen 2010.

Jordhøy, Per: Rondane, 2013.

Mikkelsen, Egil: Fangstprodukter i vikingtidens og middelalderens økonomi. 1994.

Mølmen, Øystein: Jakt og fangst i Lesja, 1986.

Romundset, Anders: E-post 13.3.2019, forskning.no/klima-historie-kulturlandskap/fimbulvinteren-er-ikke-en-myte/258233.

Teigum, Ivar: Samar og germanarar kring Dovre, Bygdebok for Vågå og Sel, 2001.

Norges historie, forhistorien, red. Knut Mykland, 1976.

Villreinfangsten som verdensarv. En ti tusen år lang tradisjon, red. John Olsen, 2006.

 

 

 

Bakgrunn

I det meste av etteristida har villreinen vore ein avgjerande ressurs for busetjinga i vårt land og Skandinavia elles. Som natur- og kulturarv har villreinen difor en særskild plass i mange nordmenn sitt medvit. Mange arkeologar og viltgranskarar har gjennom tidene studert og kartlagt gamle fangstanlegg i fjellet. Mykje kunnskap om emnet har difor vore fremja over lang tid.

Miljømyndigheitene har lenge peika på dei aukande trugsmåla mot villreinen og tilhøyrande leveområde i Noreg, og det internasjonale ansvaret vi har teke på oss for denne arten. Det nomadiske leveviset gjer at reinen treng tilgang til

store uforstyrra fjellareal. Fragmenteringa i villreinen sine leveområde held likevel fram bit for bit, på grunn av press frå ulike utbyggingsinteresser med fjellet som målfaktor. Villreinen vert i dag forvalta innan heile 23 ulike område i Sør-Noreg og dette fortel kor oppstykka dei tidlegare samanhengande leveområda har vorte. For å dokumentere denne utviklinga finns det mange innfallsvinklar. Ein måte er å sjå på kva kartlegging av dei førhistoriske spora kan fortelje oss, i eit tverrfagleg samarbeid mellom arkeologar og biologar.

aktiv bruk av denne kunnskapen er vonaleg eit viktig verktøy for å kunne gje villreinen eit betre vern inn i framtida. Den gjev oss betre haldepunkt for tolking av arten sin tidlegare totalbruk av den skandinaviske halvøya, herunder forståinga av dynamikken i denne arealbruken. Den vil også kunne gje auka kunnskap om samværet villrein/menneske opp gjennom historia. Her er ressursen sin lokalisering - i dette høve villreinen - som grunnlag for busetjingsstruktur og sosial organisering eit interessant aspekt (drift og vedlikehald av fangstsystema krevde utstrekt

Dei ligg på rekkje og rad, reinfangstanlegga i Reinheimen. Frå Slådalen i aust til Lordalen i vest (om lag 35km) finn ein 3 store og 3 små rusefangstanlegg, samt 2 fangstgroprekkjer langs det ein trur har vore hovudtrekkorridoren i reinen sine beitevandringar. I tillegg finns fleire andre større fangstanlegg ved lokale trekkorridorar. Hausten 2008 vitja vi Gravdalen, sentralt i den austlege delen av Reinheimen, for å finne og kartlegge eit av desse anlegga.

Etter å ha og studert dette, forstår vi godt kvifor fangstminnegranskaren Øystein Mølmen kalla denne dalen for ”Fangstkulturens Mekka”. Ein annan lesjing og fjellmann, Rolf Sørumgård (miljøvernrådgjevar i Lesja kommune), oppdaga anlegget allereie på 1960-talet. Og slik er det gjerne, lokale fjellfolk er da levande opptekne av fjellhistoria si og har eit vell av kunnskap om dette og hitt!

Av Per Jordhøy, Runar Hole
og Endre Hage

 

 

samarbeid og koordinering). Kanskje oppbygginga av denne sosiale strukturen kan følgjast heilt inn i vårt sosialdemokratiske samfunn?

Denne artikkelen skildrar trekk frå kartlagte fangstanlegg i Reinheimen, i regi av prosjektet ”Fangstkultur i fjellet” ved NINA. Eit godt grunnarbeid er gjort av fangstminnegranskaren Øystein Mølmen på 1960- og 70-talet.

Tverrfagleg samarbeid

Når ein studerer dette mangfaldet av spor etter våre jaktande forfedre, blir det gjerne mange spørsmål og få sikre svar. Difor er det alltid viktig å trekkje inn andre røynde fagfolk til å vere med og tolka anlegga sin funksjon. Her er ikkje minst samane ein viktig ressurs. Dei har levd med reinen meir enn noko anna folkegruppe i Skandinavia.

Eit godt døme

Fjellområdet mellom Ottadalen og Gudbrandsdalen sitt hovuddalføre, Reinheimen, har ein beitegradient for rein som er av dei mest intakte innan norske villreinområde. Store lavheier i aust og frodige grøntbeite i vest, heilt ut mot kystfjella. Men det er i den austlege delen, aust for Lordalen, ein finn det meste av fangstanlegga. Sjølv om lavbeita dominerer i denne delen er det mange stader ein mix av både sommar- og vinterbeite. Difor har det nok ikkje vore berre sesongtrekk her, men og mykje trekkaktivitet gjennom barmarksesongen. Fangstvilkåra har nok difor vore gode, og det tyder også mangfaldet og mengda av fangstanlegg her på.

Heilt i aust ligg ”Verket” (figur 1 nr 1), som vart funne av historikar Tor Einbu frå Lesja i 1999. Dette er eit stort rusefangstanlegg der ein har bægd dyra inn i ei storsamlekve, og deretter porsjonert nokre dyr om gongen inn i ei avlivingskve i spissen av rusa (Jordhøy 2005). Vangsvadet (figur 1 nr 2), er ei fangstgroprekkje som har fanga opp trekkjande rein når dei har passert elva Skjærva (Jordhøy 2005). Gravdalen (figur 1 nr 3) er eit større rusefangstanlegg som ligg strategisk i ein tverrdal (figur 1 og 2) (Mølmen 1988) . Dette er av dei mest spektakulære rusefangstanlegga som er funne i norske fjell. I dette området finn ein og nokre av dei best bevara fangstgropanlegg ein kjenner til (steinmura). Ved Leirungsvatnet finns restane etter eit anna rusefangstanlegg, der reinen har vore styrt utpå vatnet

Forfattaren fanga i fangstgropa. Opphaldet ga tid til ettertanke og innsikt i fyrsteklasses murarbeid. Foto: Runar Hole

Reinheimenkjennar Øystein Mølmen (i midten) på ein av sine mange turar i

Lordalsfjella, her ved ei gamal fangstbu saman med turkompis Bernt Storhaug jr. (til

venstre) og Sigurd Storhaug. Bildet er teke ein gong på 1970-talet. Foto: Eldrid Storhaug

 

Slagkraftig faggruppe på tur innetter Lordalen i Reinheimen hausten 2007, for å studera eit fangstanlegg det knyter seg mange spørsmål til. Frå venstre professor i biologi Reidar Andersen frå Vitenskapsmuseet i Trondheim, arkeologistudent Runar Hole, NTNU, reindriftsame (og hedersmann) Alf Willenfeldt frå Sverige og arkeolog Jostein Bergstøl, Historisk museum UiO. Foto: Per Jordhøy

Figur 2. Rusefangstanlegget i Gravdalen mellom Lesja og Vågå. Viktig nedarva kunnskap om reinen og fangsttilhøva låg i si tid til grunn for konstruksjonen av dette eineståande anlegget. Pilene antyder moglege rørsler til dyra når dei vart drivne inn

mot anlegget. Kart: NINA v/Frank Hanssen

 

 

Dette er ei lang fangstgroprekkje der ein finn både steinmura og jordgravde fangstgroper (Jordhøy 2007).

Gravdalen – fangstkulturens ”Mekka”

Aust i Reinheimen går det fleire mindre dalføre i aust-vestretning. Den største, Finndalen, ligg i sør og nord for denne går to sidedalar, Gjerdingdalen og Skjærvedalen. Mellom desse går det ein tverrdal, Gravdalen (Vågå kommune). Dette har vore og er eit viktig kryssingspunkt for reinen når den

trekkjer i aust-vestretninga her. Det er difor ikkje tilfeldig at fangstfolket har bygd fangstanlegg nett her. Mølmen (1988) gjekk i si tid opp anlegget og laga skisse over det, og vi var no endeleg budd på å måle det opp ved hjelp av GPS – etter at vi lenge har høyrt mange gjetord om dette anlegget. I nokre fine septemberdagar i fjor fekk vi i dette urørde fjellandskapet oppleva noko av dei finaste og mest intakte fangstanlegga vi har sett. I særstilling står sjølvsagt rusesystemet

og vorte innhenta/avliva ved hjelp av båtar/jegrar (figur 1 nr 4). Dette anlegget er førebels berre synfart. Ved Trihø ligg eit mindre rusefangstanlegg og ein oppmura fangstbås (Jordhøy 2007), der det berre har vore høve til fangst av eit mindre tal dyr (figur 1 nr 5). Ved Fellingvatnet (figur 1 nr 6), ligg eit anlegg som liknar på nr 4, men av langt større format og med meir tydeleg struktur (Jordhøy 2007). Til slutt har vi Lordalsanlegget (figur 1 nr 7), som har fanga opp hovudtrekket over Lordalen.

Figur 3. Den austre fangstbåsen (14 x 4m) er forfalt, men ein anar korleis konstruksjonen har vore når ein har studert den ei stund. Ved inngangspartiet er det ein avsats, eller eit hopp – truleg for å hindre at dyra fekk høve til å koma seg ut att. Foto: Per Jordhøy

Figur 4. Forsøk på visualisering av fangstbåsen i den vestre rusa. Stolpehola viser at fangstfolka har nytta tregjerde her. Gjeilen hellar svakt ned mot ein oppmura avsats og fangstbåsen. Foto og grafikk: Per Jordhøy

 

 

desse. Den austre rusa hellar i aukande grad nedover medan den vestre ligg i stigande terreng før det flatar ut og hellar litt ned mot fangstbåsen. Bægja til rusene har vore konstruert av steinmurar/varder og/eller trestolpar. Vi fann mange tydelege stolpehol som var steinsett i bægja og GPS-posisjon vart teke på alle punkta. Sjølve bægja til rusene er om lag 200-250 m lange. I tillegg er det eit bægje på om lag 300 m i forlenginga av de nordre bægjet (rusearmen) på den vestre rusa (figur 2). Truleg har dette hatt ein viktig funksjon for å fange opp trekkande dyr.

Anlegget er lagt slik i terrenget at det ved hjelp av driving skulle fange effektivt same kva retning reinen kom frå (trur vi da). Det har enda opp i eit slags knipetangsystem, kan det sjå ut som.

Nær intakte fangstgropar

... og ein mistenkjeleg ildstad!

I sjølve Gravdalen ligg og fleire grupper med steinmura fangstgroper. Dette er svært vanlege fangstminner i norske fjell, men desse skil seg ut fordi dei er

på nordsida av Gravdalsåa (1370-1430 m.o.h.). Det inneheld to opne ruser som går inn i kvarandre med fangstbåsar i endene. Ein sjeldan, men sikkert effektiv struktur vil vi tru. Den austre fangstbåsen har vore konstruert ved hjelp av bergnabbar og oppmuring og moglegvis noko tregilder i tillegg (figur 3) og den vestre (figur 4) har hovudsakeleg vore konstruert ved hjelp av tregjerde med noko oppmuring i tillegg. I likheit med andre liknande system ser ein også her at stolpefesta inn mot fangstbåsane er grove og tyder på at det har vore kraftige tregjerde inn mot

Endre Hage noterer mål på ei av dei sirleg mura fangstgropene i Gravdalen.
Foto: Per Jordhøy

Mystisk! Eit hellelagt område minner oss sterkt om noko vi har sett før, ein eldstad

på ein samisk buplass. Foto: Per Jordhøy

Hvaschera? Kveldsbesøk av sjølve urinnvånaren i området. Vi må sjølvsagt av med

hatten og gjere honnør for den eigentlege grunneigaren i Gravdalen. Foto: Per Jordhøy

Fjellrypa sitt nærvær er alltid triveleg! Trivselsfaktoren er høg under feltarbeid i urlendt terreng. Foto: Per Jordhøy

 

særleg intakte/i god stand. Ein skulle nesten tru dei var oppmura nyleg! Her kan ein verkeleg få innblikk i fyrsteklasses murarbeid. Var dei driftuge bønder og jegrar frå Vågå, desse hardhausane som trassa sluddbyger og nordavind – for å leggje seg etter grådyra og livgjevande proteintilskot? Ettersom vi sig ned mot Gravdalsåa i skyminga stoggar vi på ei lita graskledd terasse. Runar peikar på eit lite hellelagt område og vi assosierar raskt med noko liknande vi såg på Dalsida i Lesja i 2006, som med sikkerheit var samiske buplassar! Kan det vere mogleg? Har vagværane hatt med seg fagkonsulentar frå nord når dei bygde og drifta rusefangstanlegget? Vi fekk meir enn mykje å tenkje på undervegs ned til gjetarbua i Skjærevedalen denne fine haustkvelden, og diskusjonen gjekk som dykk forstår på høggir – avbrote av lave skarvrap og garting frå dei eigentlege grunneigarane i området…

Litteratur

Jordhøy, P., Binns Støren, K. og Hoem, S.

 

A. 2005. Gammel jakt- og fangstkultur som indikatorer for eldre tiders jaktorganisering, ressurspolitikk og trekkmønster hos rein i Dovretraktene - NINA Rapport 19. 72 s.

Jordhøy, P. 2007. Gamal jakt- og fangstkultur som indikatorar på trekkmønster hjå rein i Sør-Noreg. Kartlagde fangstanlegg i Rondane, Ottadalen, Jotunheimen og Forollhogna. – NINA Rapport 246. 41 s.

Mølmen, Ø. 1988. Jakt- og fangstkulturen i Skjåk og Finndalsfjellet. Skjåk kommune. 487 s.

 

Abstract

Utbreiing av fangstgropsystem for rein tyder på at det har vore eit regionalt trekkmønster mellom ulike sesongbeiter innan delar av Sør-Noreg. Trekket har vore styrt av naturlege barrierer over eit variert, bølgande fjellandskap. I Dovreområdet er 2 store fangstgropsystem på totalt minst 1547 fangstgroper registrert og kartfesta etter ein standard prosedyre. Migrerande rein har kryssa over dalsenkningane mellom høgreliggande fjellparti. Fangstgroprekkjene har difor vore anlagt langsmed dalbotnen og retninga på sjølve gropene går hovudsakeleg på tvers av dalretninga. Fangstgroper for elg er også vanleg i regionen, men i motsetnad til fangstgropene for rein går retninga på desse oftast paralellt med dalretninga. Dei er også gjennomgåande større enn gropene som har vore berekna på reinfangst. Vandring og utnytting av lav som vinterbeite er viktige faktorar i reinen sin tilpassing til eit skrint næringsgrunnlag og marginele leveområder i fjellet. Fangstsystema og økologiske haldepunkt/faktorar støttar hypotesen om eit tidlegare aust/vest-trekk over Dovreaksen, mellom sommarbeiter i vest og vinterbeiter i aust. Trekket her har no stogga heilt på grunn av trafikkåren og tilhøyrande ferdsle- og trafikkauke over Dovre. Ein sterkt redusert villreinbestand har også truleg medverka til dette.

Innleiing

I tillegg til spyd, pil og boge, samt nyare skytevåpen, har reinen vore jakta/fangsta på ei rekkje ulike vis gjennom tidene. Ikkje minst gjeld dette bruk av fangstgroper og ruseliknande fangstsystem som hadde som mål å styrte dyra inn i feller/båsar eller ut i sjøar og elver (Blehr, 1987). Bruk av fangstsystem berekna på fangst av rein og anna

klauvvilt er også kjent frå andre delar av Europa (Selinge, 1974; Mølmen, 1978; Mølmen & Skogland, 1980; Blehr, 1987; Indrelid, 1994; Mikkelsen, 1994; Barth, 1996; Vorren, 1998; Bang-Andersen, 2004; Mathiesen, 2005; Jordhøy, 2007), Nord Amerika (Ingold, 1980; Gordon, 2004), Greenland (Rosing, 1956; Nellemann, 1969) og Afrika (Andersson, 1856; Livingstone, 1857; Hester & Hobler, 1969).

Denne artikkelen skal vise eit døme på massefangst av rein som ofte har vore nytta i fjellstrok ikring Dovre-Rondane (figur 1). 4 forvaltingsområde (3 villreinområde og 1 tamreinområde) inngår i studiet; Snøhetta, Rondane, Knutshø og Trollheimen (tabell 1). I tillegg til dei skildra fangstanlegga, vil

ein gjere greie for kva økologiske faktorar som har medverka til reinen sine tidlegare sesongvandringar (Jordhøy 2008).

Studieområde og materiale

Tidlegare granskingar har dokumentert lokalitetar med fangstgroper på Dovrefjell og Fagerhaug (Mølmen & Skogland, 1980). Fangstanlegget på Dovrefjell er oppdelt i fleire grupper av fangstgroprekker, medan anlegget på Fagerhaug består av ei samanhengande fangstgroprekkje (figur 2). Gjennomsnittleg

Indikatorar for tidlegare trekkmønster og habitatbruk

Av Per Jordhøy, Norsk institutt for naturforskning (NINA)

Fig. 1. Fangstanlegga for rein på Dovrefjell og Fagerhaug. Noverande og tidlegare leveområde/habitat, samt tidlegare hovudtrekk i Dovre-Rondaneregionen.

Fig. 2. (motsatt side): Fangstsystema på Fagerhaug og Dovrefjell, og trulege migrasjonsruter for rein mellom sommar- og vinterhabitat.

 

 

 

gropene, terrengtilhøve, sårbarheit for påverknad m.m. Dataene vart handsama ved hjelp av Arc View dataprogram, og framstilt på 3-dimensjonale terrengkartmodellar (Jordhøy et al., 2005).

Resultat og diskusjon

Fangstgropene i studieområdet framtrer som markerte ovale groper i terrenget, med ein meir eller mindre tydeleg ringvoll ikring (figur 3 og 4). Desse er svært ulike dei spreidde steinmura fangstgropene ein finn høgre oppe i fjellet på Dovrefjell (figur 3). Det vart registrert i alt 1547 fangstgroper i perioden 2001-2007; 1222 i Dovresystemet (herav 12 steinmura fangstgroper) og 325 i Fagerhaugsystemet. Grunntilhøve og tilgang til byggemateriale har truleg vore avgjerande for kva byggekonstruksjon ein har valgt når ein har bygd fangstgro

pene. I studieområda er det mykje lausmasse med grus/kvartærgeologiske avsetningar.

Ein stor del av fangstgropene har såleis vore utgravd/bygd i moreneryggar med grus (figur 3 og 4). Bjørk og furu har vore nytta til bygging av veggkonstruksjonane i fangstgropene (Amundsen et al., 2007). Eit trestykke frå ei fangstgrop i den sørlege delen av Dovrefjell-systemet og 14C dateringar frå fangstanlegg og boplassar i same regionen (Barth, 1996; Weber et al., 2007), indikerer at slike storskala fangstanlegg har vore i bruk i Vikingtid og tidleg Middelalder (Jordhøy 2005). Fangstgropene på Dovrefjell ligg i høgdenivået 900-1000 moh. medan Fagerhauganlegget ligg i nivået 500-600 moh. Retninga på dei einskilde gropene går i hovudsak vinkelrett på dalretninga, medan sjølve fangstgroprekkjene går paralellt med dalretninga (figur 5).

Storleiken på fangstgropene varierte betydeleg (figur 6). Gjennomsnittleg botnlengd vart berekna til ikring 130 cm, medan djupna var berre ikring 100 cm (som fylgje av attsiging). Toppmålet var noko større på fangstgropene i Fagerhaugsystemet (ikring 500 cm) enn i Dovrefjellsystemet (ikring 430 cm). Gjennomsnittleg avstand mellom fangstgropene i Dovrefjellsystemet var ikring 38 m.

Den påfallande variasjonen i storleiken på fangstgropene kan tyde på at anlegga har vore berekna på fangst av både elg og rein. Likevel trur ein at retninga på fangstgropene og storleiken

årsnedbør på Dovrefjell er 700mm/år og på Fagerhaug 500mm/år. Nedbøren aukar mot kysten i vest, og avtek mot aust. Områda mot vest er såleis snørike, og vinterbeita difor begrensa. Eit variert tindelandskap pregar fjellområda vestover frå Dovrefjell. Fjellbjørkeskog ispedd opne lyngkledde områder utgjer hovudelementa i vegetasjonen i dette studieområdet. I studieområdet på Fagerhaug dominerar furuskog med lyng i botnen.

Det vart søkt systematisk gjennom områda for å finne så mange fangstgroper som mogleg i dei to studieområda (figur 1 og 2). Mange fangstgroper var vanskelege å oppdage på grunn av attgroing og oppvekst av busker. Det vart nytta handhaldne GPS for nøyaktig kartfesting av gropene, og ein nytta ein standard prosedyre for innsamling av relevante parametre som fangstgroptype, retning, storleik og tilstand på

Fig. 4. Skjematisk snitt av ei fangstgrop og korleis ulike mål er tekne (Jordhøy, 2005).

Tabell 1. Total areal (km2), bestandsstorleik (vinter) og prosentvis fordeling av sesongbeiter i 4 villreinområder i Dovre-Rondaneregionen (Rekdal, 1995; Fremstad, 1997; Gaare et al., 2001). 1: Vinterbeiter – greplynghei og rabbesivhei (Loiseleúrio-Diapensietum, Cetrarietum nivalis, Juncion trifidi). 2: Vår- og tidleg sommarbeite - blåbærhei, finnskjegghei, dvergbjørkhei (Phyllodoco-Vaccinetum myrtillii lichenosum dicranetosum, Nardetum chionophilum/Descampsio-Anthoxanthion, Hylocomiosplendentis-Betuletum nanae). 3: Sommarbeiter – rabbesivhei utan lav, vierkratt, engsnøleie (Chiono-Juncetum trifidi, Rumici-Salicetum lapponae/Salicetum ulmariosum alpicolum Salicetumdeschampsietum, Ranunculo acris- Anthoxanthion/ Ranunculo-Poietum alpinae). 4: Haustbeiter - fjellmosnøleie (Cassiopo-Salicetum herbaceae), rik og fattig mosesnøleie som høyrer til ordenen Salicetalia herbaseae, rik og fattig myr som høyrer til ordenen Schenchzerietalia palustris and Caricetalia nigrae. 5: Høgalpine områder, ur, breer, vatn m.m.

 

 

på anlegga i høve til landskapsstrukturen mest tilseier fangst av rein. Fangstgroprekkjer for elg går ofte vinkelrett på dalretninga, da elgen vanlegvis trekkjer langsmed liene/dalsidene (Jakobsen & Andersen, 1992).

Mykje av dei store fangstanlegga i denne regionen daterer seg frå same periode; sein Vikingtid – tidleg Middelalder (Mikkelsen, 1994; Barth, 1996; Jordhøy et al., 2005; Jordhøy, 2007; Weber et al., 2007). Men anlegga kan ha vore i bruk både før og etter denne tid, og dei kan ha vore utvikla over fleire hundre år. Ein kan difor seie at det er eit ”sluttprodukt” vi i dag ser.

Mange folk har truleg vore involvert i denne fangstverksemda, og drifting av slike store anlegg må ha fordra ein god organisering. Ein må også anta at fangstpotensialet i periodar har vore betydeleg større enn det begrensa tal rein dagens fragmenterte leveområder har i regionen. Granskingar tyder også på at fangstaktiviteten har variert i omfang over tid, noko som kan ha samanheng med vekslingar i reinsdyrbestanden (påverka av jakt, rovdyr og beitetilhøve eller ein blanding av desse faktorane).

Vesle-Hjerkinn, ein buplass sentralt ved Dovrefjellsystemet, var sælehus og fjellgard for kongen i sein Vikingtid – tidleg Middelalder (Weber et al., 2007). Historiske data og arkeologiske granskingar viser at kongen nok har hatt store økonomiske interesser i fangsten av rein her, sidan skinn, gevir m.m. var viktig eksportvare og inntektskjelde (Weber et al., 2007). 88 % av granska beinmateriale frå buplassen stamma frå rein, og bein frå bukkar dominerte i materialet (>60 %). Førekomsten av gevir frå store bukkar, og funn av slikt materiale frå same periode i Oslo og Trondheim, indikerer at slikt materiale var viktig eksportvare. Det er vel kjent at gevir vart nytta til kamproduksjon i Middelalderen (Weber et al., 2007). I tillegg vart reinskjøtt nytta både på Vesle-Hjerkinn og områda ikring. Alle relevante data frå regionen tyder på at fangsten gjekk føre seg på sommaren/hausten (Weber et al., 2007; Mikkelsen, 1994). Ein har ikkje noko haldepunkt som antyder fangst under vestgåande trekk om seinvinteren og våren.

Kva er så underliggande faktorar for aust – vesttrekket i Dovre-Rondaneregionen? Vandring og utnytting av lav

Fig. 4. To hovudtyper av fangstgroper frå norske fjellområder. Øverste bildet viser den vanlege typen som finns i lågareliggande fjellstrok og som er den dominerande typen i dette studiet. Steinmura fangstgroper (nederst) er vanlege høgre oppe i ope fjellandskap. Foto: Per Jordhøy

 

 

Beitene i området er studert i detalj (Gaare et al., 2001; Rekdal, 1995). Desse og andre resultat (Skogland, 1986; 1989; 1990), antyder at vinterbeita har vore i Knutshø og Rondane (aust for Dovreaksen og hovudtrafikkåren), medan sommarbeita hovudsakeleg har vore i Snøhetta og Trollheimen

- vest for same akse (tabell 1). Viktige element i sommarhabitata er ein variert topografi, kombinert med høg årsnedbør og mektig snødekke. Reinen beiter på dei mest næringsrike plantene oppetter høgdegradienten etter kvart som snøen tiner utover sommaren. Desse beiteplantene er rike på protein og er ein svært viktig faktor for reinsdyra sin kroppsvekst. Desse sommarhabitata har ein aukande grad av tindar og breer mot vestlege kystfjell. Dette steinete, høgtliggjande landskapet er fattig på vegetasjon og har difor begrensa verdi som beiteområde i seg sjølv. Lågareliggande dalar og søkk i desse områda derimot, får tilført rikeleg med vatn frå høgfjellspartia her og har såleis god grøntbeiteproduksjon gjennom sommaren, da dei unngår uttørking. Trass i begrensa beiteproduksjon i dei høgalpine områda, har desse habitata viktige økologiske funksjonar for reinen. Dei utgjer mellom anna viktige områder i varmeperiodar, da reinen her kan unngå insektplage på grunn av vind og

som vinterbeite er viktige element i reinen sin tilpassing til eit marginalt leveområde med begrensa mattilgang (Skogland, 1990).

Fig. 5. Detaljar frå den sørvestre delen av fangstanlegget på Dovrefjell. Det meste av fangstgropene er anlagt i langsgåande moreneryggar. Retninga på gropene går omlag vinkelrett på dalretninga (Jordhøy, 2005).

Fig. 6. Gjennomsnittleg ( + standard avvik) storleik på fangstgroper på Dovrefjell - (1) og Fagerhaug (2) systema. Min. og max. verdiar er vist i parentes.

 

 

utgjer ein relativt liten del av det samla talet/omfanget av fangstanlegg for rein i regionen her (Barth, 1996; Mølmen, 1978). Uansett gjev dei saman med økologiske haldepunkt ein styrking av hypotesa om at det har vore ein større beitestyrt migrasjon over Dovrebarrieren i tidlegare tider. Denne migrasjonen har no stogga heilt på grunn av aukande tog- og biltrafikk dei siste 100 åra, samt eit kontrollert og etter måten lågt dyretal.

Takk

Mange takk til for god assistanse til Endre Hage, Runar Hole, Frode Ålbu, Odd Enget og andre som på ulikt vis har hjelpt til med innsamling av data.Takk til Frank Hanssen for kartarbeid og Roy Andersen, Kari Støren Binns, Eldar Gaare, Christian Nellemann, John Olsen og Olav Strand at NINA for gode diskusjonar og innspel. Desse granskingane er støtta økonomisk av Direktoratet for naturforvatning og underliggande regionale organ.

kjølegare luft. Vanlege parasittar er to bremseflugeartar; hudbrems (Hypoderma tarandi) og svelgbrems (Cephenemyia trompe). Begge desse har reinen som vertsdyr og oppsøker desse i godversperiodar ned til ikring 10 °C (Anderson & Nilssen, 1996; Hagemoen & Reimers, 2002). Mygg utgjer også ein plage for reinen sommarstid.

Funn av ei mengd bortskotne pilar i slike høgtliggande tindeparti viser også at reinen har nytta slike områder sommarstid i tidlegare periodar (Farbregd, 1991). Årleg fotografering av fostringsflokkar på forsommaren (juni-juli) blir gjennomført i periodar med høgtrykk og godver, og ein ser da ofte at flokkane står i slikt snødekt tindelandskap (Jordhøy et al., 1996). Samstundes har vi observert einskilde bukkeflokkar i høgtliggande, vestlege randsoner i området.

Ein har grunn til å tru at hovudkalvingsområda i regionen tidlegare var i desse vestlege områda, nær reinen sitt sommarbeiteland (Skogland, 1990). Dette har truleg vore ein viktig faktor for reinen sin trekkmotivasjon på våren, frå vinterbeita i Rondane og Knutshø (figur 2). Liknande migrasjon er kjent frå Hardangervidda (Strand et al., 2006a).

Snøhetta og Trollheimen har marginale vinterbeiter som berre utgjer hhv 17 og 13 % av totalt habitat. Ukontrollert bestandsutvikling og overbeiting av lavmatta i Snøhetta på 1950- og 1960-talet førte til svolt og utvandring. I samband med denne utvandringa og påfylgjande vinterbeitetrekk vart det registrert at reinen trekte gjennom dei gamle fangstgroprekkjene mellom Snøhetta og Knutshø. Dette trekket over Dovreaksen ved Kongsvold heldt fram til i 1984. Sidan da har det vore minimal trekkaktivitet her (Mølmen & Skogland, 1980), og bestanden i Snøhetta har vore kontrollert på eit lågt nivå (2000-2500 dyr).

I austlege områder som Rondane og Knutshø har laven gode veksttilhøve og dekkjer store areal. Samstundes er grøntbeitet begrensa, særskilt i den nordlege delen av Rondane. Hurtig snøsmelting og lite nedbør fører til uttørking og begrensa planteproduksjon på seinsommaren. Sommarhabitatet her er såleis langt dårlegare enn i Snøhetta. I Knutshø er det innslag av høgfjell med breer i dei vestlege delane av dette området, noko som bidreg positivt på sommarhabitatet sin kvalitet.

Dei 2 fangstsystema som her er skildra,

Litteratur

Andersson, C. J. 1856. Lake Ngami; Explorations and Discoveries, during four Years wanderings in the Wilds of South Western Africa. Hurst and Blackett, Publishers successors to Henry Colburn, London. 400pp

Amundsen, H. R., Engesveen, A. & Finstad, E. 2007. Aursjøprosjektet. Arkeologisk registreringsrapport. (Lake Aursjo project. An archeological report). Oppland Fylkeskommune, Lillehammer 2007. 94pp. + vedl.

Anderson, J. R. & Nilssen, A. C. 1996. Trapping oestrid parasites of reindeer: the response of Cephenemyia trompe and Hypoderma tarandi to baited traps. – Medical and Veterinary Entomology 10: 337-346.

Bang-Andersen, S. 2004. Reinsdyrgraver i Setesdal Vesthei. (Pitfalls in the Setesdal Vesthei wild reindeer district). Arkeologisk museum i Stavanger. – AmS-Varia 40: 90pp

Barth, E. K. 1996. Fangstanlegg for rein, gammel virksomhet og tradisjon i Rondane. (Trap systems for reindeer: an old industry and tradition in Rondane). NINA-publikasjon 1996: 124pp. NINA, Trondheim.

Bevanger, K. & Jordhøy, P. 2004. Reindeer – the mountain nomad. Naturforlaget, Oslo 167pp.

Blehr, O. 1987. The need for ethnographical analogies in the study of prehistoric caribou/wild reindeer hunting: A case study from Sumtangen, Norway. – In: Burenhult, G., Carlsson, A., Hyenstrand, Å. & Sjøvold, T. (eds.). Theoretical Approaches to Artefacts, Settlement and Society. BAR International Series 366: 87-93.

Farbregd, O. 1991. Gamle jaktpiler i snøfonner: Bom i jakta - arkeologisk fulltreff. (Old hunting arrows in snowdrifts: a hunting miss but an archaeological hit).– Spor 2-1991: 4-10.

Fremstad, E. 1997. Vegetasjonstyper i Norge. (Vegetation types in Norway).– NINA Temahefte 12: 279pp.

Gaare, E., Johansen, B. & Tømmervik, H. 2001. Vegetasjonskart og flytaksering av beiter i villreinområdene Knutshø og Snøhetta. (Vegetation map and aerial monitoring of grazing in the Knutshø and Snøhetta reindeer districts). – NINA-Oppdragsmelding 693: 48pp.

Hagemoen, R. I. M. & Reimers, E. 2002. Reindeer summer activity pattern in relation to weather and insect harassment. – Journal of Animal Ecology 71: 883-892.

Hester, J. J. & Hobler, P. M. 1969. Prehistoric settlement patterns in the Libyan desert. University of Utah; Anthropological papers. University of Utah Press, Salt Lake City.

 

Indrelid, S. 1994. Fangstfolk og bønder i fjellet. Bidrag til Hardangerviddas førhistorie 8500 – 2500 før nåtid. (Hunters and farmers in the mountains. A contribution to the prehistory of Hardangervidda 8500-2500 BP). – Universitetets Oldsakssamlings Skrifter. Ny rekke nr. 17. Oslo. 344pp.

Ingold, T. 1980. Hunters pastoralists and ranchers. Reindeer economies and their transformations. Cambridge University Press, Cambridge, pp.55-65.

Jakobsen, H. & Andersen, R. 1992. Elgen og mennesket. Jakt og fangst på elg gjennom tidene. (Of Moose and Men. Hunting and trapping moose through history). – Norsk skogbruksmuseums årbok 1990-92: 166-205.

Jordhøy, P., Strand, O., Gaare, E., Skogland, T. og Holmstrøm, F. 1996. Overvåkningsprogram for hjorteviltbestander - Villreindelen. (Monitoring Program for Ungulates – Wild Reindeer) Oppsummering 1991-95. – NINA-fagrapport 22.

Jordhøy, P., Binns Støren, K. & Hoem, S. A. 2005. Gammel jakt- og fangstkultur som indikatorer for eldre tiders jaktorganisering, ressurspolitikk og trekkmønster hos rein i Dovretraktene (Ancient wild reindeer hunting and trapping practices as indicators for former migration patterns, hunting organisation and use of resources in the Dovre region). – NINA Rapport 19: 72pp.

Jordhøy, P. 2007. Gamal jakt- og fangstkultur som indikatorar på trekkmønster hjå rein i Sør-Noreg. Kartlagte fangstanlegg i Rondane, Ottadalen, Jotunheimen og Forollhogna. (Ancient wild reindeer hunting and trapping practices as indicators for former migration patterns. Investigated trapping systems in Rondane, Ottadalen, Jotunheimen and Forollhogna) – NINA Rapport 246: 41pp.

Jordhøy, P. 2008. Ancient wild reindeer pitfall trapping systems as indicators for former migration patterns and habitat use in the Dovre Region, Southern Norway. Rangifer 28 (1) : 79-87.

Livingstone, D. 1857. Missionary Travels and Researches in South Africa. John Murray, Albemare Street, London. 571pp.

Mathiesen, P. O. 2005. Oppdagelser i Rendalens fjellverden og områdene vest for Femunden. (Discoveries in the Rendalen mountains and the areas west of lake Femunden). – Villreinen 2005: 16-23.

Mølmen, Ø. 1978. Villreinen i Snøhettafeltet. (Wild reindeer in the Snøhetta wild reindeer district). DVF-Viltforskningen. Trondheim.

Mølmen, Ø. & Skogland, T. 1980. Prehistoric and present habitat distribution of wild mountain reindeer at Dovrefjell. – In : Reimers, E., Gaare, E. & Skjenneberg, S. (eds.). Proc. 2nd Int. Reindeer/Caribou Symp. Røros, Norway, 1979. Direktoratet for vilt og ferskvannsfisk, Trondheim. 130-141.

Mikkelsen, E. 1994. Fangstprodukter i vikingtidens og middelalderens økonomi. Organiseringen av massefangst av villrein på Dovre. (Trapping products in the economy of the Viking and Mediaeval periods. The organisation of mass trapping of wild reindeer on the Dovre mountains). – Universitetets Oldsakssamlings Skrifter 18: 1-218.

Nellemann, G. 1969. Caribou Hunting in West Greenland. – Folk 1969/70: 135-153.

Rekdal, Y. 1995. Kart over reinbeiter i Trollheimen. (Map of reindeer grazing in Trollheimen reindeer district). NIJOS – Norsk institutt for jord- og skogkartlegging.

Rosing, J. 1956. Renjakt i det gamle Grønland. (Reindeer hunting in the old Greenland) – Polarårboken: 99-112.

Selinge, K. G. 1974. Fångstgropar. Jämtlands vanligaste fornlämningar. (Pitfalls, the most common cultural monuments i Jämtland, Sweden). – Fornvårdaren 12. Jämtlands läns museum, Østersund, Sverige. 39pp.

Skogland, T. 1986. Movements of tagged and radio-instrumented wild reindeer in relation to habitat alteration in the Snøhetta region, Norway. – Rangifer, Spesial Issue No. 1: 267-272.

Skogland, T. 1989. Comparative social organization of wild reindeer in relation to food, mates and predator avoidance. Parey Scientific. Publ., Berlin/Hamburg. – Advances in ethology No. 29. 71pp.

Skogland, T. 1990. Villreinens tilpasning til naturgrunlaget. (Wild reindeer adaption to their environment). – NINA Forskningsrapport 10: 1- 33.

Strand, O., Bevanger, K. & Falldorf, T. 2006a. Reinens bruk av Hardangervidda. (Reindeer habitat use in the Hardangervidda wild reindeer area). Sluttrapport fra Rv7-prosjektet. – NINA Rapport 131. 67pp.

Weber, B. (red.). 2007. Vesle Hjerkinn – Kongens gård og sælehus. (Vesle Hjerkinn – the king’s farmstead and mountain lodge). – Norske oldfunn XXI. Universitetets kulturhistoriske museer, Oslo 2007.

Vorren, Ø. 1998. Villreinfangst i Varanger fram til 1600-1700 årene. (Reindeer hunting in Varanger district (Northern Norway) until the 16- and 17 centuries). – Tromsø Museums Skrifter XXVII: 220pp. Nordkalott-Forlaget, Stonglandseidet.

 

 

Langt nord på Hardangervidda ligg Finnsbergvatnet, lite og bortgøymt i ein audsleg og avstengd dal, som ein kvelv i villfjellet. Her er karrigt og snaut mellom bratte berg og blankskura sva. Mot nordvest kan ein i godvær sjå Hardangerjøkulen. T-stien mellom Krækkja og Finse fylgjer nordauststranda eit stykke, før han svingar nordetter det opnare dalføret mot Finse og vert borte attom bergkammen som strekkjer seg frå Helveteshorgi og ned mot vatnet.

Dette er reinen sitt rike. I fjelltraktene her nord ved Jøkulen gjekk i gamal tid årvisse dyredrag mellom jøkulmassivet i nord og flatvidda i sør. Før i tida vart fjellet kring Jøkulen rekna som dei beste veidemarkene på Vidda. Men det var før riksvegen mellom Eidfjord og Haugastøl vart bygd. I dag står dei store flokkene lenger sør, og det gamle trekkmønsteret er brote. Men dyregraver og bortskotne jernpilar vitnar om veiding og fangst frå hundrevis av år attende. I traktene kring Finnsbergvatnet har hardinger og hallingdøler henta kjøt og skinn og livberging i tronge tider.

Ei gamal segn

Det finst ei segn om Finnsbergvatnet. I gamal tid, sier segna, den tid det var mye rein på Nord-Vidda, fann det stad ei svær reinsjakt ved Finnsbergvatnet. Midt på sørsida stikk det ut ein flat og låg, noko vid tange som snører vatnet av i eit smalt sund. Her i sundet skal det vera, at fangsten gjekk føre seg. Dyr på trekk på nordsida var drivne på vatnet, stukne og slegne i hel medan dei låg på sum, og dregne i land på tangen og slakta. Sumtangen heiter staden.

Veidemennene brukte sperreliner til å lura dyra ned til vatnet, lange rekkjer av vardar og stolpar med snorer mellom, seier den eine av segnvariantane. Sperrelinene strekte seg fleire kilometer utetter i terrenget i form av ei trakt som

var vid ytst, men smalna nedover mot sundet. Når dyreflokken kom inn i trakta, vart dei leida rett på vatnet. Der var det strekt ut liner som hindra dyra frå å symja til sidene og sleppa unna. Ved tangen på sørsida låg veidemennene klar i båtar og venta.

Ved rota av Sumtangen ligg ruinane av to gamle steinbuer. Her var det veidemennene heldt til. Utenfor bu-veggene ligg spor etter fangsten, løynt under frodig grastorv: Margspalta reinsdyrbein i tjukke lag. Og over alt der torva er nedslita, stikk kvite beinfliser fram.

Urfolk på Hardangervidda?

I 1838 kom to bønder frå Eidfjord til Bergen. Dei hadde med seg eit lass med reinsdyrbein som dei prøvde å selja til oppmaling til beinmjøl. Dei fortalde at beina hadde dei funne på Hardangervidda, utanfor dei gamle veidemannsbuene ved Finnsbergvatnet. Dette fekk stiftamtmannen greie på, Wilhelm Frimann Koren Christie. Og han fekk høyra segna om reinfangsten.

Stiftamtmann Christie var ein av dei store kulturhistorikarane i Noreg på den tid. I dag ville han vel ha vore rekna mellom dei fremste ”kjendisane”. Han var ein av drivkreftene bak skipinga av Bergens Museum i 1825. I 1814 var han

ein av leiarane under Riksforsamlinga på Eidsvoll og var sentral under arbeidet med å utforma Grunnlova.

På den tid var det ei vanlig oppfatning at det var lappane eller finnane som var dei fyrste innbyggjarane i landet - samene ville me sagt i dag. I 1767 kom det ut ei bok om ”Finnmarkens Lapper”, skrivi av Knud Leem. Der er det skildra korleis samene jaga villrein på vatnet og stakk dei med spjut eller lanser medan dei låg på sum. Christie hadde eit eksemplar av denne boka. Ho ligg framleis på Universitetsbiblioteket i Bergen med hans signatur.

Han såg straks at dei gamle reinsdyrbeina frå Hardangervidda var historisk kjeldemateriale og tok til å ana ein samanheng med pionerbusetnaden: Gamle buplassar, reinsdyrbein i mengder, segn om reinsdyrfangst i vatnet. Kven andre kunne det vera spor etter enn sjølve urfolket? Han bestemte seg til å sjå nærare på beindyngjene. Men Christie var no i sekstiårsalderen og tok til å verta skrøpeleg til beins, så han sende i staden brorsonen sin, teologikandidat Wilhelm Koren, som

Om reinsdyrfangsten på
Sumtangen i gamal tid

Av Svein Indrelid, professor Bergen Museum, Universitetet i Bergen

Finnsbergvatn (1190 moh.), sett mot Hardangerjøkulen. Tangen som stikk ut frå venstre, midt på vatnet, er Sumtangen. (Foto: Svein Indrelid, Bergen Museum).

 

 

bygde av eit steinalderfolk som høyrde til ein arktisk kultur. Etter ei tid vart dette folket borte frå Vidda, og buene vart liggjande øyde i lange tider. Så kom det eit folk, ”af en anden rase”, som han sa. Desse brukte jernreiskap og tok tuftene i bruk att. Kaptein Negaard meinte såleis at det måtte ha vore to bruksfasar, frå to ulike folk, med eit langt opphald imellom. Steinbuene hadde vore brukte av begge, meinte

han.

Men Shetelig var ikkje heilt nøgd med denne konklusjonen. Så seint som i 1922 hevda han at ”Hardangerviddens gåde er ennu fullkommen uløst”.

Den som til slutt løyste gåta og avliva urfolkteorien, var Johs. Bøe, konservator i arkeologi ved Bergens Museum og professor frå 1942 til 1961. I 1939 og 1940 sette han i verk utgravinger på Sumtangen. Han sette også namn på

budde i Ullensvang. Kandidat Koren drog til Sumtangen i 1840, fann både tuftene og beindyngjene og grov litt i dei før han drog attende. Han tok med seg nokre småting han hadde funne og skreiv ein rapport om turen.

Funna og rapporten til Koren vart grunnlag for ein stutt artikkel som Christie to år senere publiserte i det lærde tidsskriftet ”Urda”, som vart utgjeve av Bergens Museum. Tittelen var ”Spoer af finske eller lappiske Folks Ophold i Oldtiden paa Høifjeldene i Bergens Stift”. Og dette var også konklusjonen hans: Det måtte vera sjølve urfolket i landet dei hadde kome på spor av, og alt tydde på at dei måtte ha vore av ”finsk” eller ”lappisk” herkomst.

Dette vart starten på ein debatt i lærde krinsar som kom til å vara i temmeleg nøyaktig hundre år, og fleire ”forskarar” av ulike slag drog til fjells for å sjå nærare på buplassar og beindyngjer.

Debatten kom i stor grad til å dreia seg om urfolkspørsmålet og om kven det kunne vera som hadde brukt dei store steinbuene på Hardangervidda og drive reinsdyrfangst i vatnet. Mellom funna som etter kvart vart gjorde, fanst det både skiferpilar, flint og jernsaker. Skiferpilane peikte mot nord og ein arktisk kultur som kunne vera svært gamal. Men jern kunne ikke stamma frå noko urfolk. Dei fyrste i landet var eit steinalderfolk som ikkje hadde kjennskap til jern. Materialet var sjølvmotseiande.

Arkeologiske granskingar på Sumtangen

Den mest omfattende ekspedisjonen varde i tre sumrar, frå 1909 til 1911. Leiaren var Hjalmar Negaard. Han var ein artillerikaptein som Haakon Shetelig, styraren av den historisk-antikvariske avdelinga ved Bergens Museum og seinare professor, hadde engasjert til oppdraget.

Kaptein Negaard gjorde eit imponerende og grundig registreringsarbeid. Han farta over store delar av Vidda, frå Ustevatn og Finnsbergvatn i nord til Bjornesfjorden og Mår i sør. Fleire stader fann han fangstbuanlegg - gamle, store hustufter og steinbu-ruinar med overgrodde beindyngjer på utsida. Han grov i fleire av dei og fann både flint- og jernsaker.

I 1911 oppsummerte han inntrykka sine om lag slik: Dei store steinbuene var bygde av eit steinalderfolk som høyrde

Sumtangen med steinbu-ruinane ”Vestbu” (1), ”Austbu” (2) og hustufta ”Sørbu” (3). Kring dei to fyrste ligg ei stor, overgrodd avfallsdyngje med reinsdyrbein. Ei tilsvarande, men mindre, ligg utanfor ”Sørbu”. (Foto: Svein Indrelid, Bergen Museum).

Den eine gavlveggen på ”Austbu” står framleis i full høgd. Det er truleg meir enn 750 år sidan han vart bygd. I framgrunnen steinkarmen til eldstaden – ”åren”. (Foto: Anne Karin Hufthammer, Bergen Museum).

 

 

innanfor tidsromet 1100-1350. Ut frå dette var det naturleg å trekkja den konklusjonen at den store reinsdyrfangsten på Sumtangen tok slutt med Svartedauden. Men beindyngja utanfor den tredje tufta, Sørbu synte seg å vera ein god del eldre.

Nye problemstillingar og nye

utgravingar

Av beinmaterialet som vart samla inn i 1970-åra vart berre ein mindre del analysert, og mesteparten vart liggjande ubearbeidt i magasina på museet. I 2004 vart det aktuelt å ta oppatt analysearbeidet. Men på dei 30 åra som hadde gått, hadde det funne stad ei omfattande fagleg utvikling, både på det tekniske og det metodiske området, og det gamle materialet var vorte mindre eigna for dei spørsmåla ein no ville prøva å finna svar på. Ikkje minst hadde dateringsmetodane vorte vesentleg betra, og nye statistiske metodar opna for sikrare tolkingar av beinmaterialet. Difor var det no mogleg å ta opp problemstillinger som ikke let seg løysa på 1970-talet. Men til det trongst nytt materiale. Det vart naudsynt å setja i verk nye utgravingar.

Det var særleg fire spørsmål me ville prøva å finna svar på:

1) Kva tid fann storfangsten på Nord-Vidda stad, kor lenge varde han, og er det rett at han stogga med Svartedauden?

2) Kor mye bein er det i avfallsdyngjene, kor mange dyr kan det vera

rester av, og kor myke kjøt representerar det?

3) Kan granskingane gje svar på om den gamle segna byggjer på historiske hendingar, eller er ho eit resultat av spekulasjonar og fri fantasi?

4) Kva er den historiske bakgrunn for fangsten? Kven dreiv han, og korleis var han organisert?

For å kunna svara på det fyrste spørsmålet, var det naudsynt å få utført langt fleire radiologiske dateringar enn det som var gjort før. Me måtte også ha mykje stuttare standardavvik enn

”Austbu”. Vegg i vegg med denne låg ”Vestbu”. Og så fann han spor etter ei tredje og eldre tuft, eit lite steinkast frå dei to andre – ”Sørbu”.

Det var ikke inne i tuftene han fann løysinga – det var på utsida, mellom dei to steinbuene. Det synte seg at det låg ein steinalderbuplass på botnen, under beindyngjene. Oldsakene synte ikkje spor etter noko arktisk urfolk. Tvert i mot, sa Bøe: ”Det er type for type slikt som vi ellers finner i steinalderen i Norge. Det er kystens steinalder vi finner, også på Vidda”.

Det synte seg altså at dei store steinbuene var bygde oppå restane av steinalderbuplassen. Den merkelege blandinga av stein- og jern-oldsaker som hadde forvirra så mange, hadde difor ei naturleg forklaring. Det hadde ikkje gjort saka betre at dei som hadde vore her før, både beinsankarar, forskarar og halvstuderte røvarar, hadde grave temmeleg usystematisk og rota det heile til.

Johs. Bøe, som var ein skulert arkeolog, grov på ein annan måte, og såg nokså snart samanhengen: Avfallsdyngjene med bein høyrde til dei store steinbuene, ikkje steinalderbuplassen, og måtte då vera relativt unge, frå den senere delen av jernalderen, eller kanskje frå mellomalderen. Flint- og skiferfunna høyrde derimot til eit steinalderfolk. Dei hadde hatt tilhald her, men ikkje i oppmurte bygningar.

Nærare ei datering var det ikkje mogleg å koma i 1940. Sidan Bøe fyrst og fremst var interessert i steinalderbusetnaden, kom han aldri til å gjera noko nærare studium av tuftene og avfallsdyngjene.

I 1970-74 vart det frå Bergen Museum – som den tid heitte Historisk museum – sett i verk eit stort tverrvitskapleg forskingsprosjekt på Hardangervidda. I samband med dette vart det også gjort ei mindre utgraving i beindyngjene på Sumtangen.

Mellom alt det nye som var kome til på dei 30 åra sidan utgravinga til Johs. Bøe, var også betra dateringsmetodar, fyrst og fremst 14C-datering. Men denne var det mogleg å fastsetja alderen på organisk materiale, som til dømes trekol og bein, innanfor næraste 100-150 år.

Dateringar av beinprøvar støtta konklusjonen til Bøe, at avfallsdyngjene og dei to steinbuene var frå mellomalderen. 14C-dateringane låg stort sett

Paleozoologen Anne Karin Hufthammer, som har analysert beinmaterialet, har opna den fyrste kvadratmeterruta i avfallsdyngja utanfor ”Austbu” i 2004. (Foto: Svein Indrelid, Bergen Museum).

Utanfor ”Austbu” var avfallsdyngja kring ein halv meter djup. (Foto: Svein Indrelid, Bergen Museum).

 

 

Me tok ut seriar med beinprøvar frå topp til botn i dei kvadratmeterrutene me grov ut og fekk prøvane daterte ved Laboratoriet for radiologisk datering ved NTNU i Trondheim. Det synte seg at dateringane frå dei to steinbuene samla seg på 1200-talet, dei aller fleste innanfor tidsromet 1240–1290. Det kunne difor ikkje vera Svartedauden som stogga storfangsten på Sumtangen. Pesten kom fyrst eit halvt hundre år seinere, vinteren 1349-50.

Dateringane frå den overgrodde tufta Sørbu gav derimot eit heilt anna resultat. Dei ligg alle innanfor det tidsromet

me kallar yngre romartid, mellom 200 og 400 år e.Kr.

Med det hadde me fått svar på det fyrste spørsmålet vårt. Massefangsten hadde funne stad i andre helvta av 1200-talet, men hustufta Sørbu var bortimot tusen år eldre.

Materialet frå Sørbu er ikkje ferdig analysert og vert difor ikkje omtala vidare i denne artikkelen. Til no er det funna frå mellomalderbuene me har arbeidt mest med, og det er dette me vil konsentrera oss om her.

Sjølv om det er gjort store framsteg med radiologiske dateringsmetodar dei

dei ± 80-100 år som var det vanlege i 1970-åra. For å unngå feilkjelder med eigenalder på tre – dei indre årringane vil gje ein annan alder enn dei ytre - ville me berre bruka dateringar på bein og gevir, ikkje trekol.

Me visste at beindyngjene inneheldt så å seia berre reinsdyrbein. For å få svar på det andre spørsmålet, måtte me ha nytt materiale, men for å unngå å skada eller øydeleggja for mykje for granskingar i framtida, laut utgravingane avgrensast til eit minimum. Deretter måtte statistiske metodar takast i bruk for å rekna ut beinmengde og talet på dyr.

Til det tredje spørsmålet – om segna var sann – måtte me mellom anna leita etter vardar og stolpeskoninger på nordsida av vatnet. Funn frå tuftene og avfallsdyngjene kunne kanskje også gje viktige opplysningar her.

Med omsyn til det fjerde spørsmålet - den kulturhistoriske bakgrunnen for drivfangsten, var me byrja å koma i tvil om dette var sett i verk av folk frå bygdene. Korkje før eller seinare har det, så vidt ein veit, funne stad slik rovdrift på villrein på Hardangervidda. Kunne dette vera noko som var organisert av folk utanfrå som var ute etter stor profitt? Me meinte å sjå indikasjonar på at det var andre behov enn dei reint lokale som låg til grunn for denne verksemda. Kunne funna og historiske kjelder innehalda leidetrådar her?

Me bestemte oss til å avgrensa utgravingane til mindre inngrep i avfallsdyngjene. Å grava inne i tuftene ville ha lite føre seg, for golvflatene var vorte gjennomgravne og gjennomrota fleire gonger, både av forskarar og andre.

I 2004 grov me to ruter i avfallsdyngjene, kvar på ein m², den eine utanfor Austbu og den andre utanfor Sørbu. Året etter grov me ein kvadratmeter nord for Austbu og 1 ½ utenfor Vestbu. På det djupaste var avfallsdyngjene godt og vel ein halv meter djupe. I utgraven masse vart dette om lag 1½ m³.

Det fyrste året tok me frå desse massane opp 17 sekker med bein – nærare 250 kilo. Året etter tok me opp mest like mykje. Så godt som alt var av rein.

Datering av reinsdyrfangsten på

Sumtangen

Me tok ut seriar med beinprøvar frå topp til botn i dei kvadratmeterrutene me grov ut og fekk prøvane daterte ved Laboratoriet for radiologisk datering

Runeinnskrifter frå andre helvta av 1200-talet, innrita på bein. Dei er funne i avfallsdyngja utanfor ”Austbu”. Øvst er ein pilforma ”merkelapp” med innskrift på begge sider. På den eine sida står: ”klokær maðr” – ”klok mann” og på den andre: ”ottar a” – ”Ottar eig”. På beinkniven står: ”amundi a mik” – ”Åmund eig meg”. Den noko skadde innskrifta på beinstumpen nedanfor har berre ein mannsnamn: ”aslakr” – ”Aslak”, og på det siste beinet står: ”KuÞ er als” - ”Gud er alt”, eller ”Gud er allmektig”. (Foto: Svein Skare, Bergen Museum).

 

 

år. Halverar me tida, får me eit gjennomsnitt på 312 dyr pr. år. Men sjølv dette kan vera for lang tid. Noko sikkert svar vil me aldri få. Det er heller ikke så vesentleg. Me har fått prova at fangsten har hatt eit veldig omfang, og at det er svære mengder kjøt det dreiar seg om. Reknar me ei kjøtvekt på 35 kg pr. dyr og går ut frå at fangsten har vart i 50 år, er det tale om nærare 5 tonn for året. Varde han i 25 år, må det ha vært bortimot 10 tonn reint kjøt som årleg vart frakta ut frå Sumtangen i andre halvpart av 1200-talet.

Kan me festa lit til segna?

Me leitte etter vardar og spor etter stolperekkjer på nordsida av vatnet – og me fann dei. Materialet er enno ikkje ferdig analysert, men me veit nok til å kunne seia, at det finst rimeleg sikre spor etter eit massefangstanlegg på nordsida av Finnsbergvatnet.

Beindyngjene utanfor steinbuene er også ein indikasjon på at segna kan byggja på eit historisk faktum. Dette har fyrst og fremst vore ein slakteplass. Ingen fangstmann ville finna på å dra ein reinsdyrskrott lange vegar for å slakta og gjera han opp. Slakteplassen ligg aldri langt frå fellingsstaden. Og denne ved Finnsbergvatnet ligg like ved strandkanten på Sumtangen. Det var i vatnet, like utanfor, den store massakren skal ha funne stad, etter det segna seier.

Det er også ein tredje indikasjon, og vel den sterkaste. I avfallsdyngjene vart det funne ei mengd båtnaglar av

jern. Dei kjem frå gamle båtar som er brukte til brensel. Naglane er kasta ut frå gruene saman med oska. Det finst ikke brenneved i traktene kring Finnsbergvatnet. Fyrst ei mils veg nedover dalføret mot Sysenvatnet kjem me ned til det øvste fjellskogbeltet. Slik er det i dag, og slik var det også på 1200-talet, i fylge vegetasjonshistorikarane. Ved måtte fraktast lange vegar. Difor var det naturleg at gamle og utrangerte båtar vart brukte til brensel.

Me kan då slå fast, at det på 1200-talet vart brukt båtar i Finnsbergvatnet. Dei vart ikkje brukte til fiske, for vatnet var fisketomt heilt fram til 1927, då det for fyrste gong vart satt ut aure her. Likevel må det ha vore mykje om å gjera for dei som heldt til her å ha båtar i vatnet, sjølv om det må ha vore litt av eit slit å frakta dei opp frå Hallingdal eller Hardanger.

Hovudelementa i segna – sperrelinene, bruk av båtar og slaktinga er prova ved granskingane våre. Då stiftamtmann Christie i 1838 fekk høyra segna om storfangsten i Finnsbergvatnet og veidemennene på Sumtangen, hadde ho levt på folkemunne i Hardanger i bortimot 550 år. I dag ser me at ho ligg forbausande nær den historiske sanninga.

Kven dreiv massefangsten på

Sumtangen?

Kven var veidemennene, og kvar kom dei frå? Var det bygdefolk fra Hardanger eller Hallingdal? Hallingdøler og hardinger har drive reinsjakt på Nord-Vidda så langt attende som

tykkjer kan vera sannsynleg. Det dateringane fortel oss, er at beindyngjene truleg har vorte til innanfor ein periode på kring eit halvt hundre år. Men dei seier ikkje noko om kor vidt 50 år, 30 år eller 10 år ligg nærast sanninga.

Kor mange dyr og kor mykje kjøt?

Den andre utfordringa var korleis ein kan finna ut av den totale beinmengda i avfallsdyngjene, og meir interessant – det samla talet på dyr, utan å grava ut alt.

Me starta med å rekna ut det totale masseinnhaldet i dyngjene på grunnlag av djupna av beinhaldig jordmasse i dei rutene me hadde grave ut og det som var dokumentert frå tidlegare utgravingar. Der me var i tvil om djupna, stakk me med jordsonde. Resultatet vart at dyngjene ved Austbu og Vestbu inneheld kring 50 m³ beinfylt avfallsmasse. Frå dei 1½ m³ som me grov, samla me inn ca. 35.000 bein og beinfragment.

Deretter såg me på kva ei eining på ein m³ masse inneheldt av bein og nytta statistiske metodar til å rekna ut det mest sannsynlige talet på dyr i denne massen.

Metoden me nytta er utvikla av andre forskarar og er godt utprøvd internasjonalt. Han går ut på å velja ut bestemte beinslag frå dyrekroppen, slike som det berre finst to av i kvart individ – eitt høgre og eitt venstre, og telja opp kor mange det er av kvart. Di større skilnad det er mellom talet på høgrebein og talet på venstrebein, di høgare er talet på individ.

Me nytta fem ulike beinslag. Den statistiske utrekninga syner at det mest sannsynlege talet er 156 dyr pr. kubikkmeter. Talet er sjølvsagt ikkje eksakt. ”Rett” tal kan vera både høgare og lægre. Visse trekk ved materialet tyder på 156 dyr kan vera for lågt. Likevel meinar me at dette kan vera eit rimeleg grunnlag for vidare utrekningar.

Gangar me 156 med dei 50 m³ masse i beindyngjene, får me som resultat, at det ligg restar av 7800 dyr utanfor Austbu og Vestbu.

Dersom me reknar at fangsten på Sumtangen har vart i 50 år, vert dette i gjennomsnitt 156 dyr pr. år. Men det er lite sannsynlig at ein storfangst av dette slaget kan ha halde fram over eit så langt tidsrom. Slik massefangst, haust etter haust, har neppe kunna haldast oppe gjennom eit halvt hundre år. Halverar me tida, får me eit gjennomsnitt på 312 dyr pr. år. Men sjølv

Kam av reinsdyrgevir, funne av Hjalmar Negaard i 1910 i ei avfallsdyngje på Sumtangen.
(Foto: Svein Skare, Bergen Museum).

 

 

sidan? Nokre hundre år seinere, på 1500- og 1600-talet, og jamvel inn på 1700-talet, var bygdefolk flest analfabetar og var ikkje i stand til å meddela seg skriftleg. Men nokre av dei som var med på massefangsten på Sumtangen i 1270- eller 80-åra meistra den kunsten.

Me fekk mistanke om at det ikkje berre var veidemenn frå Hardanger og Hallingdal som var på Sumtangen den tid, men også nokon som hadde ein annen bakgrunn. Me trur det var desse som organiserte fangsten og hadde

eigarkontroll over han.

”Beinpila” til Ottar er interessant i samband med dette spørsmålet. Det er inga pil, men ein merkelapp. Det vart funne meir enn hundre av tilsvarende slag under utgravningane av mellomalderlaga på Bryggen i Bergen i 1950- og 60-åra. Dei er også velkjende frå utgravingar i dei andre norske mellomalderbyane. Felles for alle er dei stutte innskriftene som alltid inneheld eit mannsnavn og verbet ”à” – ”eig”. Slike merkelapper vart knytte til lass med varer og synte kven som skulle ha dei.

Merkelappen frå Sumtangen er den eineste me kjenner som er av bein, alle de andre er av tre. Det tykkjest vera

klårt at han er laga på Sumtangen, etter ein fangst. Om det er Ottar sjølv som har skreve det, for å gjera det klårt at noko av det som skulle fraktast ut tilhøyrde han, veit me ikkje. Og om det er han som har rita inn skrytet på baksida, kan me berre spekulera. Det kan like gjerne vera ein av dei andre, som ville halda ap med han.

Det verkar lite sannsynleg at jegerar frå bygdene ville ha behov for slik omstendelig merkjing. Men handelsmenn frå byane ville truleg ha det, i alle høve om det var fleire som skulle dela på varene. Det kan difor vera grunn til å tru at det var handelsinteresser frå byborgarar som gav opphav til massefangsten, og ikkje behovet for matauk på gardane i Hallingdals- eller Hardangerbygdene.

Byborgarar kan ha organisert det heile og trekt i trådane, men fangstfolk har dei neppe vore. Det er meir truleg at arbeidet med vardar og sperreliner, gjerne også sjølve fangsten, slaktinga og transporten ned frå fjellet, vart gjort av bygdefolk som kjente Vidda, terrenget og dei lokale trekkvanane til reinen.

Avfallsdyngjene gav også andre informasjonar om kvar det vart av fangstprodukta. Det som ikkje vart funne i avfallsdyngjene synte seg å vera særleg

på 1200-tallet for aldri meir å ta han opp att?

Då me såg nærare på beinmaterialet frå avfallsdyngjene, synte det seg at dei aller fleste beinslaga frå dyrekroppen fanst her, til og med bein fra krania og ytre lemmeknoklar. Kjøtet er vorte skore frå på staden, medan beina vart slengde att og vart liggjande. Alle røyrbein er knuste og margen teken ut. Anten vart han eten av veidekarane sjølve medan dei var her, eller han vart frakta bort, saman med kjøt og skinn.

Det er tydeleg at slaktet på Sumtangen på 1200-talet vart handsama på ein annan måte enn det som både tidlegare og seinere var vanleg på bygdene. Det var reint kjøt som vart frakta ut, ikke lår og bog, sider og rygg, slik reinsjegrar flest har gjort i uminnelige tider. Det som arkeologane vil finna på slakteplassane til vår tids reinsjegrar, etter at rev og ravn har forsynt seg, vil ikkje vera anna enn kranierestar og ytre lemme-

knoklar. Resten av beina vart med i kjøtbørane heim.

Mellom beina som vart gravne ut frå avfallsdyngjene i 1970-åra, var det fire som skilde seg ut på ein uventa måte: Det var rita runer på dei. På det ene står det ”aslakr” – mannsnamnet ”Aslak”. På eit anna, ein liten, fint tilspikka beinkniv, står det ”amundi a mik” – ”Åmund eig meg”. På eit tredje, av form som ei pil, er på den eine sida rita inn ”ottar a” – ”Ottar eig”. Og på baksida står det ”klokær maðr” – ”klok mann”.

Er det veidemennene sjølve som talar til oss gjennom dei stutte meldingane dei let etter seg? Og kven var dei, desse karane, Ottar, Åmund og Aslak?

Alt tyder på at dette er tre av dei som var til stades under fangsten ved Sumtangen for 750 år sidan. Namna er slike som var vanlege på 1200-talet, både i bygd og by, og seier difor lite om kvar dei kom frå. Og skulle det finnast att den minste snev av mistanke om eit ukjent urfolk ”av finsk eller lappisk” opphav, så vart den teorien kontant avliva ved ei fjerde innskrift: ”KuÞ er als” står det på eit bein - ”Gud er alt”, eller ”Gud er allmektig”. Den som skreiv dette har vore kristen, og det var korkje ”lappar” eller ”finnar” på 1200-talet.

Runefunna fører til endå eit spørsmål: Er det truleg at vanlege reinsjegere frå bygdene kring Vidda var skrive- og lesekyndige for 750 år

Skjelettdelane som ligg att som avfall i beindyngjene ved mellomalderbuene (farga raudt) tyder på at kjøtet vart skore frå under slaktinga og frakta bort i lag med sider, bøger og gevir. Gevira og bein frå sider og bóg er underrepresenterte i materialet. (Teikning: Tore Fredriksen og Ellinor Hoff, Bergen Museum).

 

 

finst på den nordre delen av Hardangervidda. Ved Store Krækkja ligg det to anlegg med steinbuer og beinfylte avfallsdyngjer. Ved Ørteren ligg det endå eitt, no under vatn etter neddemming i 1960-åra. Alle tre er daterte til andre halvpart av 1200-talet. Eit lausleg overslag tyder på at det vart slakta meir enn 20.000 dyr på Nord-Vidda i andre helvta av 200-talet.

Den kulturhistoriske bakgrunnen

Om det var Bergen som var mottaksstaden for reinsdyrprodukta frå Nord-Vidda, veit me ikkje, sjølv om mykje kan tyda på det.

Bergen var på 1200-tallet Noregs hovudstad, meir enn dobbelt så folkerik som Oslo og Nidaros og truleg den største byen i dei nordiske landa. Her heldt kongane til, Håkon Håkonsson fram til 1263, sonen Magnus Håkonsson

”lagabøte” etter han og Eirik Magnusson frå 1280 til 1299. Det var desse tre som regjerte i dei åra då massefangsten på Sumtangen fann stad. Særleg den fyrste av dei hadde store ambisjonar om makt og prestisje. I hans tid var Noregsveldet på sitt mektigaste, og Bergen, den største handelsbyen i Norden, hadde nært samband med Nordsjølanda og Balticum. Håkon Håkonsson markerte makt og rikdom med så overdådige festar, at sjølv utsendingen til paven, som var med på ein av dei, vart imponert. Etter bybrannen i Bergen i 1248, då mellom anna 11 kyrkjer skal ha stroke med, sette han i verk ein omfattande byggjeaktivitet som må ha kravt store ekstra ressursar, også i form av kjøt og skinn.

Kan det være sjølve kongsmakta og kongen sine næraste embetsmenn som har beordra massefangst av rein på Hardangervidda? Dette er ein av dei problemstillingane me enno ikkje har svar på, men som me arbeidar med.

Etter massefangsten

Dateringane syner at det kring år 1300 brått vart slutt på massefangsten på Nord-Vidda. Det er eit halvt hundre år før Svartedauden. Pest og avfolking kan såleis ikkje vera grunnen til at denne fangstforma tok slutt. Me finn det meir truleg at fangsten førde til endringar i trekkrutene eller så stor reduksjon av reinsdyrbestanden at han ikkje lenger var lønsam.

Etter at massefangsten tok slutt, held bøndene fram med jakt og fangst som

før, med handvåpen og med bruk av dyregraver. Me har ikke mange dateringar, men det er grunn til å tru at sume av dei steinmurte dyregravene som finst på Nord-Vidda stammar frå tida etter massefangsten. Frå Numedal og Telemark finst det skrivne dokument som handlar om dyregravfangst på 1400- og 1500-talet. Her går det fram at det var bestemte gardar i dei tilgrensande bygdene som eigde dyregravene.

Korkje dyregravfangst, bogejakt eller jakt med eldvåpen krov slike oppbod av folk som massefangsten gjorde. Dei store steinbuene frå 1200-talet kom til nedfalls. Det var ikkje lenger bruk for store bygningar som kunne hysa 10-12 mann, og buene vart ombygde. I dei fleste er det sett opp ein tverrvegg, slik at golvvidda vart halvert. Det ser ut til at berre det inste romet no var i bruk, medan det ytre kom til forfall. Desse mindre bygningane ga bra overnattingsplass for tre-fire mann, men neppe fleire.

Det finst endå ei segn om Sumtangen: Det var to mann som veida i lag. Dei hadde dyregraver som dei såg etter, og dei gjorde god fangst. Men ein gong dei skulle dela kjøtet, kom dei i krangel, og den eine stakk den andre i hel. Det var dei siste som budde på Sumtangen, sier segna.

Litteratur:

Blehr, O. 1972: Hva dyregravene på Hardangervidda forteller om villreinfangst. Viking, bind XXXVI, s. 115-130. Norsk Arkeologisk Selskap, Oslo.

Bøe, J. 1942: Til høgfjellets forhistorie. Boplassen på Sumtangen ved Finsevatn på Hardangervidda. Bergens Museums Skrifter. Bind 21.

Indrelid, S. 2004: Sumtangen: Forskingsobjekt for Bergen Museum gjennom halvtanna hundre år. Årbok for Bergen Museum 2003, s. 53-59. Universitetet i Bergen.

Indrelid, S., Hufthammer, A. K. & Røed, K. 2007: Fangstanlegget på Sumtangen, Hardangervidda – utforskningen gjennom 165 år. Viking, bind LXX, s. 125-154. Norsk Arkeologisk Selskap, Oslo.

Indrelid, S, & Hufthammer, A. K. 2010 (under prenting): Medieval mass

interessant: To beinslag var kraftig underrepresenterte – beina frå sider og bóg, og gevira vanta. Berre småbitar av gevira og restar som var avhogne frå krania låg att. Gevira må ha vorte frakta bort saman med kjøt og skinn.

Me er rimelig sikre på at dei enda opp i byane. Der vart dei brukte som råstoff til ymse slag reiskap, ikke minst til kammar. Kammar av reinsdyrgevir er vanlege funn i norske mellomalderbyar. Kam-makarar er nemnde i byvedtektene for Bergen frå 1282. Og ved utgravningane på Bryggen vart det jamvel funne restar av ein kam-makerverksted med en mengde biter og emne og avfall av reinsdyrgevir. Også på Sumtangen er det funne ein kam av reinsdyrgevir.

Dei manglande sidene kan ha vore brukte til å halda kløva på plass. Å gje seg til å skjæra kjøt av dei har i alle høve ikkje vore rekningssvarande.

At bóg-beina vantar kan derimot verka meir uskjønleg. Gulatingslova, og etter henne Magnus lagabøte si landslov som avløyste det eldre lovverket i 1276, har detaljerte reglar for storviltjakt. Ein av paragrafane handlar om den situasjonen då eit dyr vert drive ut i ein innsjø og drepe i vatnet. Dersom jegeren, han som drep dyret, er ein annan enn han som jagar det ut i vatnet, eller ”eig” det, då skal jegeren ha bøgene, med skinnet på. Lova har jamvel eit namn på denne bogen – ”skòt-bog”. Dessutan hadde jegeren etter same paragrafen krav på godtgjersle for sin del av skinnet, om eigaren ville ha det heilt.

Det kan vera grunn til å tru at dette var løna, eller ein del av løna, til dei som utførte sjølve fangsten, og at det var organisatorane som betalte. Bøgene må ha vorte frakta ut på vanleg måte, med beina i, men hamna på ein annan stad enn kjøtet.

Me er no i ferd med DNA-analyse av bein- og gevirmaterialet frå Sumtangen og samanlikna det med funn frå byane. Resultata førebels tyder på at det ikkje er genetiske skilnader mellom dei dyra det ligg restar av i mellomalderdyngjene på Sumtangen og gevirrestane som er funne i Bergen. Men før me veit meir om dei genetiske tilhøva ved reinsstammene i andre høgfjellsstrok på 1200-talet, er det ikkje mogleg å koma med sikre konklusjonar.

Fangstbuanlegget på Sumtangen er eitt av fleire tilsvarande kulturminne som finst på den nordre delen av Hardangervidda. Ved Store Krækkja ligg det to

 

Quaternary international.

Negaard, H. 1912: Hardangerviddens ældste befolkning. Undersøkelser og fund. Bergens Museums Årbok, Nr. 4.

 

Hjerkinn skytefelt
av Henriette Aasen

Hjerkinn skytefelt ligg på Dovrefjellet lengst nord i Oppland fylke, i Dovre og Lesja kommunar. Skytefeltet ligg ved foten av Snøhetta, og området har ein variert topografi med fleire toppar og lune dalar. I fjellområda her i Nord-Gudbrandsdalen er det eit rikt tilfang av spor etter folk gjennom lange tidsperiodar. Ved Aursjøen i Lesja, ikkje langt vest for skytefeltet, var det sentrale område for busetjing og aktivitet gjennom heile forhistoria. Rett aust for Hjerkinn går dalføret der Nord-Europas største fangstanlegg, med over 1000 fangstgroper, strekkjer seg over Dovrefjellet. Med dette fangstanlegget har folk utnytta det store aust-vestgåande villreintrekket, som gjekk mellom innlandet og meir kystnære strøk. Hjerkinn skytefelt er lokalisert ved inngangen til det som tradisjonelt

har vore sommarbeite for rein. Kulturminna i området vitnar om at denne ressursen vart utnytta på fleire måtar gjennom tida. Reinen har truleg vore den viktigaste årsaka til at folka både i steinbrukande tid, jarnalder, mellomalder – og opp til i dag – har virka i dette området oppunder Snøhetta.

Kulturminneregistrering i Hjerkinn skytefelt

I samband med at Forsvaret har avslutta sin mangeårige aktivitet i Hjerkinn skytefelt, skal området nå førast attende til sivile føremål. Attendeføringa betyr at vegar og andre installasjonar skal fjernast, og terrenget skal ryddast for ymse materiell etter skytetreninga. I samband med dette arbeidet må ein sikre at ikkje viktige kulturminne blir skadd. Særleg skal vi passe godt på kulturminna frå tida før reformasjonen i 1537, dei er automatisk

freda etter kulturminnelova. Då må vi fyrst vite kva for kulturminne som finst i skytefeltet, og sjølvsagt kor dei er å finne. I samarbeid med Forsvarsbygg har difor Oppland fylkeskommune, som regional kulturminnestyresmakt, sett i gang eit registreringsprosjekt i Hjerkinn skytefelt. Hovudmålet er å registrere dei areala der det skal skje inngrep og trafikk i samband med attendeføringa. Samstundes er dette ei unik moglegheit til å gjennomføre ei systematisk kulturminneregistrering av eit stort fjellområde, med eit breitt spekter av spennande spor etter bruk over ein lang tidsperiode! Vi tek sikte på å få registrert heile skytefeltet, i alle fall dei delane som har eit visst potensial for funn av kulturminne, i løpet av tida Forsvarsbygg sitt prosjekt for attendeføring vil gå føre seg.

Spennande feltarbeid

Hjerkinn: Spennande kulturminne i villreinen sitt rike

Av Runar Hole, registrant for NINA, Kjersti Tidemansen, registrant for Oppland fylkeskommune og
Henriette Aasen, arkeolog i Oppland fylkeskommune

Sommeren 2009 ble det første store drivfangstanlegget for villrein påvist i Snøhetta-området. Massefangsanlegget ligger på Vålåsjøhø, 19 kilometer sørøst for Snøhetta-toppen (bildet over). Foto: Per Jordhøy, NINA

 

 

Arkeologar i Oppland fylkeskommune (OFK) har dei siste fire åra gjennomført registreringar av kulturminne i Hjerkinn skytefelt på Dovrefjellet. Sommaren 2009 vart det gjort eit storfunn som kastar nytt ljos over den allereie omfattande fangsthistoria i området: Eit over 800 år gamalt massefangstanlegg for villrein vart funne på Vålåsjøhøe. Norsk institutt for naturforsking (NINA) utfører registreringar for å kartlegge villreinen sine tidlegare leveområde, og vart varsla om funnet. Dei gjennomførte også ei registrering av fangstanlegget, og har særleg sett på korleis fangst av reinsdyra kan ha gått føre seg her.

 

 

desse lokalitetane er det funne stein som er omarbeidd av menneske, i form av avslag etter produksjon av reiskap. Også desse fyrste folka som held til i Snøhettaområdet, kom truleg for å fangste mellom anna villrein.

Fangstgroper er det registrert både jordgravde og oppmura av. Ofte kan vi sjå ledegjerde av stein som dannar rekkjer inn mot fangstgropene. Desse gropene er nok laga for å fange roleg beitande reinsdyr. Nokre groper ligg ein og ein, medan opp til sju groper er registrert i mindre fangstanlegg. Dei enkeltliggjande fangstgropene og

mindre fangstanlegga kan ha vore i bruk langt attende i tida. Det var helst folk med lokal tilknyting som tok reinsdyr med desse innretningane, truleg fyrst og fremst til eige bruk. Denne forma for gropfangst krev ikkje ein omfattande organisering, men har høge krav til kunnskap om rein og lokale terrengtilhøve.

Ofte finn vi bogastelle og gøymer for kjøt i samband med desse samlingane med fangstgroper. Vi har også funne nokre tufter etter bygningar, som vi meiner kan stamme frå førreformatorisk tid. Førebels kan vi ikkje knyte

Arbeidet med registrering av kulturminne i skytefeltet starta i 2006. Kvar sommarsesong seinare har det vore ein gjeng med arkeologar frå fylkeskommunen i sving med synfaring i skytefeltet. Registreringsarbeidet her har ein litt annan karakter enn slike arkeologiske registreringar vanlegvis har. I tillegg til omsyn ein alltid må ta ved arbeid i høgfjellet, har vi omsynet til moskus, og forholdsreglar knytt til sikkerheita ved ferdsel i eit militært skytefelt. Vi arbeider i mindre arbeidslag på 2-4 arkeologar, og trålar areala systematisk til fots, med synfaring av markoverflata for å sjå etter synlege kulturminne. Ein kan ikkje ta mål av seg å dekkje kvar ein kvadratmeter av bakken når ein driv med slik overflateregistrering. Vi konsentrerer oss om dei mest potensielle områda, der vi har forventning om å finne kulturminne. Kulturminneregistrering i Snøhettaområdet er veldig spennande, og eit attraktivt feltarbeid for friluftselskande arkeologar! Forutan interessant arkeologi, får vi mange naturopplevingar på kjøpet. I løpet av desse åra på Hjerkinn har vi sett mykje moskus, villrein og fuglar. Spesielt moro var det for dei som fekk sjå myrhauk, og ikkje minst fjellrev!

Det ligg ein ekstra verdi i eit arkeologisk feltarbeid som går føre seg over lang tid, og i fleire omgangar. Vi blir godt kjende i området, og kan gjere endringar i opplegget for registreringa etter kvart som ny kunnskap kjem til og det faglege grunnlaget blir utvikla vidare. Samarbeidet med Forsvarsbygg og administrasjonen på Hjerkinn har stor verdi, også fagleg. Utveksling av kunnskap med lokale informantar, om kulturminna og villreinen sin ferd i Snøhettaområdet, er heilt uvurderleg.

Kulturminne i skytefeltet

Også før kulturminneregistreringa i samband med attendeføringa starta i 2006, var det registrert nokre kulturminne i området. Dei seinare systematiske registreringane har auka talet på kjende kulturminne betrakteleg – no kjenner vi over 200 kulturminne innanfor avgrensinga av skytefeltet! Dei fleste av desse kulturminna stammar frå førrefomatorisk tid, og har direkte eller indirekte samband med jakt og fangst av villrein. Frå steinbrukande tid er det til no funne tre lokalitetar med spor etter busetjing eller aktivitet. På

Feltarbeid på Hjerkinn kan by på overraskingar – både for arkeologar og moskus!

Foto: K. Tidemansen, OFK

 

 

etablering av felæger, til sæterdrift, samt steinbuer og konstruksjonar etter jegarar i nyare tid. Vegar, stigar, vardar og grenserøyser er andre spor i landskapet som fortel om trafikken og bruken av dette fjellområdet. Frå moderne tid finn vi sjølvsagt mange levningar i terrenget etter Forsvaret sin aktivitet. Nokre av desse heilt nye kulturminna vil også ha ei verdi for ettertida, og bør kanskje vernast?

Vidare arbeid

Dei neste sesongane skal dei vestlege og indre delane av Hjerkinn skytefelt registrerast for kulturminne. Det er gjennomført fleire mindre synfaringar i dei delane som er lettast tilgjengelege allereie, noko kartet med registrerte kulturminne viser. Desse smakebitane har gjeve funn av mange interessante kulturminne, og vi håpar vi kan få betre oversikt over desse og samstundes finne fleire i tida framover. I tillegg til Grøndalen peiker områda kring Einøvlingsvatnet seg ut som særleg spennande, også med tanke på moglegheita for å påvise fleire spor etter lokalitetar frå steinbrukande tid.

Massefangstanlegget

av Kjersti Tidemansen

Vi var fire arkeologar i arbeid på Hjerkinn sesongen 2009, ansvarleg feltleiar Susanne Petterson, feltleiar Kjersti Tidemansen og feltassistentar Trond Vihovde og Sunniva Halvorsen. Vi hadde gått omtrent eit par veker nesten utan funn, og var på veg opp mot ryggen aust for høgaste punktet på Vålåsjøhøe, da Susanne fekk auga på ein liten konsentrasjon stein på ryggen der. Det var denne vesle konsentrasjonen av stein, som etterkvart gjorde oss merksame på at dette var noko langt større. Med utgangspunkt i steinkonsentrasjonen, kunne vi etterkvart rekkje opp små steinkransar liggande på rekkje bortover ryggen. Spenninga steig i takt med antal steinkransar, og det vart snart klart kva vi hadde her: eit massefangstanlegg.

Kanskje var det litt flaks at ein av oss vart merksam på denne vesle steinsamlinga, for det skal noko til å bli vár spor som går så i eitt med terrenget og den golde vegetasjonen her høgt til fjells.

Massefangstanlegget

desse klart til bruken av fangstanlegga. Funnet av massefangstanlegget i fjor representerte ein ny type kulturminne i Hjerkinn skytefelt. Vi må halde auga opne for at det kan finnast fleire tilsvarande anlegg i det vidare arbeidet med registreringar her.

Kartet over viser situasjonen når det gjeld registrerte kulturminne etter fire sesongar med systematisk registrering i skytefeltet. Ikkje alle kulturminna er endeleg avklard som automatisk freda kulturminne. I nokre av areala som er synfare, er det ikkje blitt registrert kulturminne. Førekomsten av kulturminne på Hjerkinn er tydeleg ikkje jamnt fordelt. Det ser ut til at dei lågare, ofte noko blaute, partia ikkje var særleg aktuelle å ta i bruk for dei som dreiv reinsjakt og annan aktivitet i fjellet. Plasseringa av fangstinnretningar i terrenget må ein sjølvsagt sjå i samband med kvar reinen går, og kvar det da kunne vere praktisk mogleg å fange reinen i høve til trekkvegane. Egna grunn og tilgang på byggemateriale i nærleiken må også ha vore bestemmande for plasseringa.

Fleire kulturminne frå nyare tid finst òg i skytefeltet. Desse stammar frå bruken av området til drift av storfe med

 

 

Det er nokon spesielle trekk ved det som ser ut til å vere inngangen til avlivingsbåsen. Der ligg ein liten firkanta voll av stein og jordmassar, som skrånar litt opp mot båsen i aust. Der er det laga ein kant av stein, som dannar ein høgdeforskjell mellom avlivingsbåsen og vollen på 0,6 meter. Vollen er tolka som ei rampe eller eit

fundament for ei rampe, som kan ha danna ein liten hoppkant før reinen kom ned i sjølve båsen.

To avlivingsbåsar

Mot slutten av registreringsarbeidet, kom ein fram til at det var nok ein avlivingsbås i fangstanlegget. Ei sørvest-nordvest gåande rekkje med

Vålåsjøhøe ligg sør i skytefeltet, med Grisungdalen mot nord. I sør ligg dalen med E6 og Dovrebana. Terrenget er ope og vidt utan særlege bratte parti, med jamn stigning mot høgaste punktet på Vålåsjøhøe 1407 meter over havet. Sjølve toppen har ei bratt stigning. Aust for toppen ligg ein brei, aust-vest gåande rygg som hellar nedover mot aust og endar i eit grunt søkk der. Dette er terrengformasjonar fangstfolka har utnytta i oppbygginga av anlegget (sjå meir om dette i slutten av artikkelen).

Massefangstanlegget på Vålåsjøhøe kan vere større og meir komplekst enn det ein såg føre seg når registreringa starta opp. Ein fekk i denne omgang truleg ikkje klarheit i alle delar av anlegget, men det gjev høve til meir spennande arbeid med anlegget seinare. Vi skal her skildre hovuddelane av fangstanlegget, slik det vart dokumentert i juni 2009.

Massefangstanlegget framstår nå som fleire rekkjer av steinkransar på bakken. Når anlegget var i bruk for over 800 år sidan, har steinkransane vore skoningsstein og stolpefeste til stolpar som har stått i ledegjerde her.

Hovuddelen av fangstanlegget består av to aust-vest gåande rekkjer av ledegjerde, eitt sør og eitt nord på ryggen. Ledegjerda har danna ei ruseform. Det er breiast avstand mellom dei i vest, og smalnar inn mot aust. Ut frå det ein kunne sjå under denne registreringa har nordre ledegjerde vore ca. 280 meter langt, og søre ledegjerde har vore ca. 230 meter langt. Avstanden mellom stolpefesta ligg på 1-2,5 meter gjennom heile anlegget.

Ledegjerda har hindra flukt og styrt reinen mot ein avlivingsbås i aust. Avlivingsbåsen ligg i det grunne søkket i aust. Her kjem dei to ledegjerda saman, og dannar ei smal avslutning. Avslutninga har nærast ei rektangulær form, og dannar ein bås der dyra vart avliva. Båsen endar i ein spiss i form av eit kraftig og tydeleg stolpefeste. Avstanden mellom dei to rekkjene med stolpefeste i båsen er 2,5 - 3 meter. Stolpefesta ligg noko tettare her enn elles i anlegget. Avstanden ligg ofte på 1-1,5 meter mellom stolpefesta, nokon stader lengre. Det kan kome av at ein hadde behov for eit enda sterkare gjerde her med stressa og desperate dyr på avlivingsstaden.

Tydelege skoningssteinar og stolpefeste til ein stolpe som har stått i ledegjerdet i anlegget. Foto: K. Tidemansen, OFK.

Flyfoto av massefangstanlegget sett mot vest. Ledegjerde og den austre fangstbåsen er markert med kvite papptallerknar. Foto: Frode Nyhagen for OFK. Bearbeidd av T. Vihovde, OFK.

 

 

Eit komplekst fangstanlegg

I tillegg til dei konstruksjonsdelane av anlegget som er skildra ovanfor, er det òg andre kulturminne som truleg kan knytast opp mot fangstanlegget. Desse ligg eit stykke unna. I den sørlege skråninga av toppen til Vålåsjøhøe er det eit bogastelle. Ca. 0,5 kilometer sørvest for massefangstanlegget ligg det fleire stolpefeste, som mest sannsynleg høyrer til fangstanlegget.

For nærare skildringar av bruken av bogastellet og dei ”lausrivne” stolpefesta, sjå slutten av artikkelen.

Hardfør furu i høgfjellet. Datering av massefangstanlegget

Det var Forsvaret sine eigne folk som skulle gje moglegheita til å datere anlegget, da det vart gjort eit funn av ein trerest under eit besøk på massefangstanlegget. Treresten låg oppå stolpefestet lengst sør i det ledegjerdet som går frå sørvest mot nordvest, og dannar ein avlivingsbås i den vestlege delen av anlegget.

Trebiten har ei form som kan tyde på at den stammar frå ein stolpe. Den er tilspissa i den eine enden. Treresten er av furu, som må ha vore svært hardfør for å kunne halde seg på markoverflata i over 800 år! 14C-dateringa gav resultatet 1250-1285, og det plasserer truleg den siste bruksfasa til anlegget i høgmellomalderen (Oppland fylkeskommune 2009). Kor mange år anlegget har stått før dette, veit ein ikkje. Men det er rimeleg å tru at det har vore ei viss periode med bruk. Å sette inn så store ressursar for å byggje og drive anlegget, har truleg hatt ei viss bruksperiode som ein føresetnad.

Vikingtida og mellomalderen sine skattkammer

Fangstanlegget på Vålåsjøhøe inngår i ein samanheng med fleire store fangstanlegg i Dovrefjell-Rondane området, og stammar frå ei tid da ein hadde samanhengande trekkområde mellom desse fjellområda. Innanfor områda er det nå kjend ikkje mindre enn fem massefangstanlegg, i tillegg til fangstgroprekkja over Dovrefjellet på 1002 fangstgroper (Per Jordhøy, Kari Støren Binns, Stein Arild Hoem 2005:45). I tillegg kjem eit uvisst antal mindre fangstanlegg, altså fangstanlegg med mindre antal fangstgroper og bogasteller. Det er liten tvil om at ein utnytta dei beste og største trekka til reinen, og har hausta store rikdomar i fjella her. Fangst av villrein spenner vidt i tid i desse fjellområda, og ressursane til fangstfolka/samfunna gjennom tidene har spela inn på korleis ein har nytta reinen sine trekk og evna til fangst.

Frå Rondane har ein ikkje så mange dateringar av massefangstanlegg, men ein har ei datering frå massefangstanlegget på Bløyvangen i Nord-Fron kommune, 0-350 etter Kristus, og

stolpefeste til eit ledegjerde skrår opp mot den vestre enden av nordre ledegjerde, og dannar ei smal avslutning der. Her er det óg ei rampe eller fundament for rampe ved inngangen til båsen. Den høgaste kanten av rampa her ligg mot avlivingsbåsen i vest, der den også er steinsett. Rampa blir lågare mot aust, og jamnar seg ut med terrenget. Det dannar da ein liten hoppkant mot vest. Avlivingsbåsen her ligg i eit søkk i bratt terreng i austre kanten av høgaste punktet på Vålåsjøhøe.

 

Oppland fylkeskommune sitt arkiv).

Sjølv om dateringane ofte berre viser siste bruksfase, er det ein tendens til at bruken av store fangstanlegg samlar seg om tida vikingtid og mellomalder. Det kan henge saman med samfunnsutviklinga i desse periodane. Oppbygging av sentralmaktene kyrkje og kongemakt, oppkomst av mellomalderbyane, auka handel og folkevekst er viktige hendingar i utviklinga. Frå mellomalderbyane kjenner ein til funn av mykje gevirmateriale, mellom anna brukt til kamproduksjon. Kjøt og skinn har vore andre attraktive handelsvarer.

Kyrkja og kongemakta har hatt mykje innverknad på Dovre. Det ser ein mellom anna på alle eigedomspartane desse institusjonane har hatt i gardane der i seinare tid, ein situasjon som godt kan gå attende til mellomalderen. Garden Tofte har vore kongsgard truleg frå vikingtida. I tillegg til den sentrale beliggenheita på vegen mellom Nidaros og Oslo, har kyrkja og kongen sine interesser her truleg kome av det utbytet ein kunne få frå storfangsten i fjellet.

som er tolka som siste bruksfase for anlegget (Edvard K. Barth 1996:89). Det kan knyte seg usikkerheit til dateringa. Barth (ibid.) har teke prøveuttaket frå eit humuslag nede i grunnen, som ein ikkje kan vere sikker på om kan relaterast til konstruksjonsspora i anlegget. Dateringa skiljer seg også frå dei daterte massefangstanlegga i Dovrefjellområdet, både anlegget på Vålåsjøhøe frå 1250-1285 og massefangstanlegget på Einsethøe i Dovre kommune, som er datert til perioden vikingtid/mellomalder frå 985 til 1280 (Egil Mikkelsen 1994:108). I alle fall delar av den lange fangstgroprekkja over Dovrefjellet har vore i bruk i perioden vikingtid/mellomalder, men det er også datert bruksperiodar lengre attende i tid - faktisk heilt attende til steinalderen (Jordhøy et al. 2005:49, Birte Weber i Jordhøy et al. 2005:49-50). Frå eit massefangstanlegg i eit anna område, Verket på Slådalen i Lesja kommune, har ein daterte bruksfasar til 785 +/- 75 år (Jordhøy et al. 2005:38) og 1125 +/- 75 år (dateringsresultat i

Ei tolking av korleis massefangstanlegget på Vålåsjøhøe har fungert
av Runar Hole

Utsiktspunkt og inndriving

Den høgaste toppen på Vålåsjøhøe ligg på 1407 meter over havet. Dette er eit svært strategisk utsiktspunkt i området. Her oppe har ein god oversikt over Grisungdalen mot nord, botnen mot sør, og brukbar sikt i aust-vest retning av Vålåsjøhøe. Frå denne toppen kunne fangstfolka speide langt utover eit stort område, for å søkje inn ein reinsflokk dei kunne hente inn mot anlegget. Når ein flokk nærma seg fangstanlegget, hadde speidarar på toppen ypparleg kontroll i alle retningar til å dirigere drivarane ute i terrenget. På vestsida av toppen ligg ei rekkje med stolpehol. Dette har truleg vore eit gjerde som hindra dyra i å trekkje mot toppen eller mot Grisungdalen, dersom dei vart henta inn frå vest. På motsett kant kunne gjerdet hindre dyr i å bryte ut vestover langs Vålåsjøhøe, dersom dyra var skremt opp frå Grisungdalen. Det var viktig å få dyra ned til botnen sør-vest for anlegget. Under denne fasa var det óg avgjerande å ha folk på toppen på høa, for at dyra ikkje skulle trekkja dit.

Massefangstanlegget ligg på ei flat høgde, og utgjer ein del av ryggen til Vålåsjøhøe. Fangstfolka har utnytta terrenget for å skjule anlegget for villreinen. Det har ikkje vore mogleg for dyra å sjå innhegninga, dersom dei vart drivne inn frå sør eller vest. Villreinen trekkjer erfaringsvis ofte oppover i terrenget når han blir uroa. Mykje var gjort

dersom ein fyrst fekk dyra inn i botnen på sørvest-sida. Da trekte dyra truleg opp mot anlegget, viss dei vart pressa nedanfrå av fleire drivarar. På nytt har det vore behov for folk i høgda, for å stoppe dyra i å trekkje mot den høgaste toppen. I dette kritiske partiet ligg det eit bogastelle, som vi trur høyrer til anlegget. Personar som gøymde seg

Kartet viser fangstanlegget si plassering i terrenget med høgdekurver. Legg merkje til stolperekkja vest for høgda 1407 moh. Pilane markerer forslag på trekkruter til reinsflokkar som vart drivne mot anlegget. Data: NINA. Kart: Raymond Sørensen, Norsk Villreinsenter (NVS) Nord

Fangsten kunne godt vore styrt og organisert av kongen/kyrkja sine menn i samarbeid med bøndene på Dovre (Mikkelsen 1994:112-138).

Opphaldsstader og buplassar til fangstfolka er kjend på Vesle-Hjerkinn (Weber 1986) og på Tøftom ved Einsethøe (Mikkelsen 1994). Også ved massefangstanlegget på Slådalen er det funne tufter. Her vitnar avfallshaugar med reinsknoklar og gevirdelar ved tuftene om slakt og bearbeiding av fangstutbytet, før dette vart frakta vidare ned i bygda eller til handelsplassane i byane. Nær massefangstanlegget på Vålåsjøhøe vart det leita etter liknande buplassar under registreringa, men utan hell i denne omgang. Det betyr ikkje at slikt ikkje kan finnast her, men gjev fortsatt moglegheiter til fleire fantastiske funn på Vålåsjøhøe.

 

 

inntil alle var fanga/avliva i fangstbåsane. Mest sannsynleg vart dyra avliva med klubber for å spara skinnet, eller dei stakk i hel dyra med ein kniv.

Kunnskapsrike fangstfolk

Fangstanlegget er strategisk konstruert, og vitnar om at fangstfolka har hatt stor røynsle og kunnskap om det dei dreiv med. På ein måte greidde dei å villeia reinsdyra gjennom finurleg utnytting av terreng, drivarar og godt tilpassa fangstkonstruksjon. Likevel var det nok ikkje så lett å styre ein reinsflokk om panikken braut laus. Mykje kunne gå gale når dei dreiv dyra mot innhegninga. Kunnskapen til fangstfolka var difor avgjerande for kor mange dyr dei greidde å fange. Når vi ser kor dyktige dei har vore til å konstruere sjølve massefangstanlegget, så må vi rekne med at dei var minst like dyktige til å drifte det.

Dersom nokre av lesarane av Vill-

reinen har sett andre kulturminne,

eller formasjonar som dei lurar på kan vere kulturminne, på si ferd i Hjerkinn skytefelt, vil vi gjerne ha opplysningar om desse. Send gjerne ein e-post til henriette.aasen@oppland.org, så vil vi forsøke å undersøke stadene i løpet av dei siste sesongane med registreringar i skytefeltet. Vi tek vidare sikte på å arrangere ein open dag i skytefeltet når registreringsarbeidet går mot slutten, for å presentere funna knytt til den eldste bruken av dette området på Hjerkinn.

her passa nok på, så reinsflokken ikkje sprang forbi opninga av fangstanlegget. Dessutan hadde desse fangstfolka kanskje ei oppgåve med å springe etter, og stengje dyra inne i innhegninga. Synet av det høge, skumle gjerdet i massefangstanlegget, ville mest sannsynleg fått dyra til å trekkje seg attende ut gjennom opninga om dei ikkje raskt fekk tetta denne. Folk som bevega seg, ville nok i dette tilfellet skremme reinen meir enn gjerdesystemet.

Ei innhegning med to fangstbåsar

Gjerdene i anlegget er ruseforma i to retningar, og desse endar i ein fangstbås. Båe er plassert slik at reinsdyr innanfor innhegninga ikkje såg desse, før dyra var på kloss hald. Spesielt rusa i aust er godt bygd opp. Det ligg ei lita høgd i terrenget innanfor innhegninga austover. Gjerda har gått på kvar side av denne høgda, og innfanga dyr har ikkje sett gjerdene bak. Det har difor vore naturleg for reinen å rømme denne vegen. Forbi haugen går gjerdene raskt saman. Likevel har det vore vanskeleg for dyra å sjå enden, fordi denne ligg i eit søkk.

Den vestlege rusa ligg vendt oppover i terrenget. Den snører seg saman i skråninga, før den endar i eit søkk på baksida. Også dette er ein heilt naturleg veg reinen ville prøve å unnsleppe. I enden på båe rusene har det vore ein slags lang og smal bås. I inngangen på desse ser vi i dag ein liten haug eller voll. Dette kan ha vore fundamentet til ei slags rampe, der reinen laut hoppe ned i fangstbåsen. Det finst ei teikning av ei slik ”låvebru”, som Barth kallar det, i si skildring av massefangstanlegget på Bløyvangen i Rondane (Barth 1996:90). Ein slik konstruksjon ville sjølvsagt både hindre reinen i å sjå den attlatne båsen før det var for seint, samstundes som den har hindra dyr nedi å flykte attende.

Dyra som kom inn i båsen, vart difor ståande tett inntil kvarandre med små høve til retrett. Reinsdyr kan klumpe seg svært tett saman når dei er skremte. Dersom flokken var stor har nok ikkje tilhøva vore betre, fordi dyra bak lett kunne ha pressa dei fremste fast i fangstbåsen. Fangstfolka kan truleg ha veksla på å jage fast dyr i båe rusene, viss flokken var stor. Dersom ein fangstbås romma 10-20 dyr, kunne ein flokk på 100 dyr bli jaga fram og attende fleire gongar i fangstanlegget

Litteratur:

Barth, Edvard K. 1996: Fangstanlegg for rein, gammel virksomhet og tradisjon i Rondane. Trondheim.

Jordhøy, Per, Kari Støren Binns, Stein Arild Hoem 2005: Gammel jakt- og fangstkultur som indikatorer for eldre tiders jaktorganisering, ressurspolitikk og trekkmønster hos rein i Dovretraktene. NINA rapport 19. www.nina.no

Mikkelsen, Egil 1994: Fangstprodukter i vikingtidens og middelalderens økonomi. Organisering av massefangst av villrein i Dovre. Universitetets Oldsaksamlings Skrifter ny rekke nr. 18. Oslo.

Oppland fylkeskommune 2009: 800 år gammel trebit fra fangstanlegg i Hjerkinn skytefelt. Oppland fylkeskommune sin nettstad: http://www.oppland.no/Fag-og-tjenester/Kulturvern/Aktuelt-kulturvern/800-ar-gammel-trebit-fra-fangstanlegg-i-Hjerkinn-skytefelt/ Sist besøkt 14.02.2010.

Weber, Birte 1986: Vesle Hjerkinn – en fjellgård (?) med mange ben å stå på. Viking 1985/86. Norsk arkeologisk selskap, Oslo.

Upubliserte kjelder:

Upubliserte rapportar frå registreringane i Hjerkinn skytefelt 2006-2009, ved mellom anna K. Tidemansen, I.S. Sandodden, L. Pilø, Ø.R. Andersen og H. Aasen.

Opplysning om dateringsresultat frå massefangstanlegget på Verket på Slådalen i Lesja kommune. Oppland fylkeskommune sitt arkiv.

Flyfoto av fangstanlegget på Vålåsjøhøe med innlagte GPS-koordinater på stolpehol, og eit bogastelle (bågåstø). Legg merkje til den vesle høgda inne i innhegninga mot den austlege fangstbåsen (Ljost parti med nokre store steinar på toppen).
Data: NINA. Kart: Raymond Sørensen, NVS Nord

 

 

Det kjem stadig fram fangstanlegg for villrein som ikkje er registrert tidlegare. Eit slik lite, men interessant anlegg vart påvist av to reinsjegrar frå Lesja, inne i Sletthelldalen i Dalsida statsallmenning i 2009. Karane var også heldige med jakta, og felte kvart sitt dyr i ein mindre bukkeflokk - like ved fangstminna. I slike stunder kjenner ein seg verkeleg på historisk jegargrunn!

På bakgrunn av opplysningane frå desse karane tok vi oss ein tur inn i denne sidedalen til Dalsida for å synfare og måle opp anlegget etter standard prosedyre/metodikk. Frå Sletthella er det bratt stigning innover denne typiske V-dalen. Vi har mektige høer på båe sider, Sletthellkampen i vest og Sørhellhø i aust. På veg innover går vi forbi to steinmura fangstgroper som vi registrerte i 2003. Nokre korpeklonk høyrest lengre inn og livar opp i den stille og fine haustdagen.

Anlegget vi skal måle opp består av fem steinmura fangstgroper, og fire av desse ligg samla på ei rekkje, saman med eit bågåstø. Ved denne hovudlo

kaliteten, som ligg på 1400 moh, er det og restar etter ei lita men tydeleg tuft inntil ein stor stein. Alle fangstgropene (eller fangstgravene som folk gjerne kallar dei), har godt synlege ledegjerder. Desse er av den vanlege typa i høgfjellet, med steinrekkjer i ei ruse

form ut frå hjørna på fangstgropa. Det som gjer fangstanlegget spesielt er at gropene er uvanleg lange. Den gjennomsnittlege innvendige lengda på ”fangstkassa” er på heile 235 cm. Normal lengde på desse i Snøhettaområdet er i underkant av 180 cm.

Bildet over: Ei av fangstgravene i munningen på Sletthelldalen. Her er gravene ikkje fullt så lange. Gautsjøen i bakgrunnen. Foto: Per Jordhøy

Lesjajeger Jon Håvard Hågå med ein storbukk han skaut i Sletthelldalen i 2009.

Foto: Ola Jo Nørstegård

 

Hovudlokaliteten har fanga villrein som har kryssa Sletthelldalen og utgjer er eit sterkt trekk mellom Hestbotn og Finnemannsbotn. Dette er tydeleg å sjå på dei mange og tydelege reinstråkka mellom bratte parti og steinur i dalsidene her. Enkeltgropa lenger ned har fanga dyr som truleg har trekt langs Sletthellåa. Det er naturleg at dyra vel denne trekkruta her på elvebrinken, fordi dalsidene er bratte og stadvis ulendte. Dei to fangstgropene i vesthellinga ved munningen av dalen har fanga dyr som trekte rundt eller forbi Sørhellhø. I dag blir det observert mest bukkeflokkar i dette fjellmassivet gjennom store delar av året.

Kva er årsaka til den uvanlege lengda på dei fem fangstgropene i Sletthelldalen? Vi veit at området utgjer viktige bukkehabitat og det var det nok gjerne også da anlegget var i drift. Dei vaksne bukkane er mykje større enn andre kategoriar dyr. Er det difor nærliggande å tru at det hovudsakleg var storbukkar dei fanga? Eller har det med ulike byggetradisjonar å gjere? Fangstfolka ville vel uansett ikkje mura over ein halv meter lengre fangstgroper utan grunn?

Kartet syner fangstanlegget inne i Sletthelldalen og dei to gravene i munningen av dalen. Utsnitta er av hovudanlegget og to av fangstgravene med ledegjerde. Data: NINA. Kart: Raymond Sørensen, NVS Nord.

Ola Jo Nørstegård (bror til Jon Håvard) skaut ein ungbukk (1,5 åring), etter

storbukkfallet. Foto: Jon Håvard Hågå.

Fangstgravene i Sletthelldalen er alle svært lange. På denne har eine langveggen rasa ned i grava. Foto: Runar Hole

Denne fangstgrava har fanga rein som trekte mellom Finnemannsbotn og Hestbotn. I skråninga i bakgrunnen, finst det reinsvegar mellom steinur og brattfjell. Foto: Per Jordhøy

 

Ustedalen

”Hæromkring er og har det vært

det bedste Strøg for Jagt paa Rensdyr

paa hele Hardangervidden, da Dyrene paa sine Vandringer mellom Filefjældene og Hardanger- og Telemarksfjældene, næsten bestandig kommer her forbi”

(Skildring av Sumtangen, Haukenæs 1884)

I grenseområdene mellom Nordfjella og Hardangervidda finns det eit stort mangfald av spor etter den gamle reinsfangstkulturen. Mest kjent er vel Sumtangen aust for Hardangerjøkelen, men også i Ustedalen vitnar dei historiske spora om ein omfattande fangst av grådyra. I tillegg til fangstsystem like aust for Ustevatnet, samt i sunda mellom vatna vestover i vassdraget, vart det funne eit stort tal fangstrelaterte steinalderbuplassar i området i 1960 (figur 1) (Indrelid 2009). Slike data i kombinasjon med nyare GPS-data frå merka reinsdyr vil gjera oss betre i stand til å forklare endringar og tilhøyrande årsakskompleks i reinen sitt trekkmønster.

Fangstgroprekke ved Hovdestølen

Eit godt døme på eit slikt vitne om eit gamalt trekk finn vi i den sørvendte lia ved Hovdestølen like aust for Ustevatnet. Her ligg ei nokså godt bevart

fangstgroprekke med 20 kjente groper (figur 2). Hol kommune (Randen 1992) har tidlegare kartlagt anlegget og ut frå deira skisser gjekk NINA inn og tok nye mål og nøyaktige GPS-posisjonar av anlegget sommaren 2009. Fangstanlegget ligg nærast innklemt i/ved eit hyttefelt, men er likevel i bra stand utan større synleg påverknad. Terrenget hellar mot sør og her er bjørkeskog

Av Per Jordhøy og Olav Strand, Norsk institutt for naturforskning (NINA), Runar Hole, arkeologistudent (NTNU) og Raymond Sørensen, Norsk Villreinsenter Nord

Figur 1. Fangstrelaterte kulturminner og trulege reinstrekk i Ustedalen og vestover kring vassdraget (etter data frå NOU 1974).

med rik undervegetasjon. Fangstgropene er av den jordgravde typen, der ein har nytta trekonstruksjon i den øvre delen av gropa og steinsetning i botnen (figur 3). Retninga på gropene peikar i hovudsak nord-sør (om lag vinkelrett på dalretninga), noko som er typisk for reinfangstgroper som ligg i dalfører mellom to fjellparti. Noko avvik er det på hovudretninga på grunn av tilpasningar i det kuperte landskapet her.

 

Meir eller mindre faste reinstrekk finn ein over alt på Hardangervidda. Mange er framleis i bruk av grådyra, medan nokre har gått meir ut av bruk på grunn av uroing og inngrep frå menneske. Til sistnemnte høyrer to interessante døme som vi skal sjå nærare på i denne artikkelen. Det eine i Ustedalen på Nordvestvidda og den andre ved Sønstevatn på Austvidda.

 

 

Stadnamn som vitne

Mangeårig sekretær i villreinnemnda, Per Aksel Knudsen, kunne fortelje om eit interessant stadnamn, ”Reinsvad”, ved Ustedalselva i same området. Namnet hadde han funne på eit tysk kart frå 1940-åra (Truppenkarte – D 33 O Hallingskarvet, sjå utsnitt av dette kartet i figur 4). Saman med fangstanlegget utgjer dette viktig dokumentasjon om tidlegare kryssing av dalen her og eit knutepunkt mellom Nordfjella og Hardangervidda, som ikkje lengre er i funksjon.

GPS-plott frå merka simler dei siste 3 åra gjev heller ikkje indikasjon på at området har hatt trafikk av rein her siste tida (figur 4). Lengre vest har det rettnok vore dyr langt ned mot Ustevatnet og Sløtfjorden på nordsida og jamvel over på sørsida av Bergsmulfjorden.

Sønstevatn

Ser vi nærare på områda på Austvidda, gjev registrerte kulturminner også her sterke indikasjonar på fangst av rein. Fleire fangstrelaterte steinalderbuplassar er funne i dette området, til dømes ved Reksjå, Mårbu, Kalhovd og den kjende Rikulvshellaren ved Stegaros. Møddingar (avfallsdynger med bein), flintavslag og ulike gjenstandar som kan knytast til jakt på villrein er funne på- og ved fleire av buplassane. Lengre nord, ved Sønstevatn, er det også registrert fleire slike buplassar (NOU 1974) (figur 5).

Mange fangstgroper og ei rekkje slike gamle fangstbuplassar vart neddemt her på slutten av 1960-talet. Granskingar fyrst på 1960-talet viser at det låg minst 17 fangstgroper i aust, ved utløpselva frå Sønstevatn (Eikhom 1962). I vestenden av Sønstevatn, på og ikring eidet mellom Sønstevatn og Mevatn viser registreringane at det var minst 6 fangstgroper. Desse fangstanlegga viser tydeleg at det har vore sterke reinstrekk her (figur 5 og 6).

Vi får eit betydeleg betre innsyn i korleis funksjonaliteten av innfallspartiet til Lufsjåtangen ikring Sønstevatn har blitt endra som fylgje av menneskeleg påverknad ved å sjå nye GPS-data (Strand m. fl. 2008) i samband med kulturhistoriske data og kart som viser korleis dette området var før utbygginga av Sønstevatn, samt etablering av veg og hyttefelta i området (figur 7). Lokaliseringa av fangstgroper som er

Figur 3. Frå oppmåling av fangstgroprekka ved Hovdestølen. Gropene var av den jordgravde typen med steinsetning i botnen . Foto: Per Jordhøy

Figur 4. Lokaliteten med fangstgroprekka og stadnamn som er med å dokumentere gamalt reinstrekk aust for Ustevatnet. Innfelt GPS-plott (merka simler) frå området dei siste 3 åra og antyda gamle trekkvegar (Bakgrunn: Truppenkarte – D 33 O Hallingskarvet).

 

Figur 5 (over). Kontur av vassdraget ikring Sønstevatn slik det såg ut før reguleringa i 1960. Ljos grå strek viser om lag høgste regulerte vasstand i dag. Pilene antyder reinstrekka, ovale sirklar med tal vist fangstgroplokalitetar og tal fangstgroper, trekantar viser lokalitetar med fangstrelaterte buplassar frå steinalderperiodane (Kart 1:50 000 Statens kartverk, 1929).

Figur 6 (til høyre). Detaljkart med kulturspor etter reinsfangst ved utoset av Sønstevatn. Fangstgropene vitnar om at grådyra har kryssa elva her under nord-østtrekket (etter Eikhom 1962).

kjent frå dette området viser tydeleg korleis fangsten var retta mot eit trekk på nord- og austsida av vatnet, vidare at det var graver som fanga opp dyr mellom Mevatn og Sønstevatn. I tillegg var det nokre fangstgroper i austenden av Mevatn som truleg var retta mot fangst av dyr som var på trekk langs aust–vest-aksen på båe sider av Mevatn. Når vi kombinerer dette med dagens tilhøve får vi eit tydelig bilde av korleis trekkrutene har blitt påverka av ulike inngrep i dette området. I nordaust låg det ein betydeleg fangstgravlokalitet ved utoset frå ”gamle”

 

 

Sønstevatn. Her har hevinga av vasstanden, dam og ny veg ført til innsnevring av området som tidlegare var av dei viktigaste trekkområda her (basert på omfanget og plasseringa av fangstgropene her). Gjennom dei siste 10–20 åra er det bygd eit større tal hytter i lia nord for Sønstevatn. Det tidlegare eidet mellom Mevatn og Sønstevatn er neddemt og trekktilhøva her såleis sterkt forringa eller heilt øydelagt. Ut frå plasseringa av fangstgropanlegga totalt sett i reguleringssona her kan vi slutta at det var eit trekk her som har mista sin funksjon. Totalt gjev dette dyra få høve til å krysse i nord-sør aksen ved Sønstevatn (Jordhøy og Strand 2009).

GPS-datasettet viser også at dyra berre ved eit fåtal høve har gått over isen på Sønstevatn. Vi har klart mest GPS-observasjonar nord og vest for hyttefeltet på nordsida av Sønstevatn og i Johovda på sørsida av vatnet. Også her har hevinga av Sønstevatn ført til ein innsnevring av trekket som tidlegare gjekk langs Mevatnet (basert på kjente fangstgroplokalitetar her). GPS-data viser og at dyra lett blir ståande i Johovda og hallet ned mot Sandbu. Vi understrekar at mesteparten av GPS-plotta i figur 7 er samla inn med tre timars intervall. Dataene gjev difor eit grovt bilde av dei reelle rørslene dyra har hatt i området.

Oppsummering

Vi har laga denne artikkelen for å vise

nokre døme på korleis ein kan kombinere ulike typer data for å utdjupe/styrke dokumentasjonen av sentrale problemstillingar i høve til endringar i reinen sin arealbruk. Naturinngrep som vassdragsreguleringar har ofte lagt beslag på viktige funksjonsområde for villreinen (Jordhøy 2001, Indrelid 2009), og i samband med dei tidlege vassdragsinngrepa var villreinfaglege- og andre biologiske tilhøve oftast dårleg undersøkt/dokumentert. Men på grunn av langvarig utvasking kan ein ved låg vasstand i magasina framleis finna viktige villreinrelaterte kulturspor. Når ein i tillegg har loggført rørslene til

GPS-merka reinsdyr over ei årrekkje, vil dette utgjere viktig dokumentasjon frametter – for betre forståing av kva våre naturinngrep betyr for villreinen sin bruk av leveområda. Grunnleggjande her er også nye detaljkart på beite, basert på nyare metodikk – der bruk av satelittfoto inngår.

Takk til Steinar Botten i Buskerud Fylkeskommune for tilrettelegging av data og opplysningar om tidlegare granskingar ved Sønstevatn.

Figur 7. Sønstevatn med innlagt gammal vassdragskontur, fangstgroplokalitetar (raude kvadrat), hyttefelt, vegar og GPS-logg frå merka reinsdyr. Gamle trekkvegar er antyda med grøne pilsymbol. Kart: NINA v/ Olav Strand

 

 

 

Litteratur:

Eikhom, T. S. 1962. Innberetning om arkeologiske undersøkelser i 1962 i Imingdalen. Universitetets Oldsaksamling ved de Arkeologiske museers registreringstjeneste.

Haukenæs, T. S. 1884. ”Natur, Folkeliv og Folketro i Hardanger”. Første del. Eidfjord, Hardanger.

Jordhøy, P. & Strand, O. 2009. Lufsjåtangen og Dagalitangen på Hardangervidda. Kunnskap og utfordringar i høve til villreintrekk og mennesksleg arealbruk. NINA Rapport 412. 77 s. + vedlegg.

Indrelid, S. 2009. Kulturminner i vassdrag. Faglig program for Sør-Norge. Riksantikvaren. 171s.

Jordhøy, P. 2001. Snøhettareinen. Snøhetta forlag. 272s.

Jordhøy, P. & Strand, O. 2009. Lufsjåtangen og Dagalitangen på Hardangervidda. Kunnskap og utfordringar i høve til villreintrekk og mennesksleg arealbruk. NINA Rapport 412. 77 s. + vedlegg.

NOU 1974. Hardangervidda. Natur – Kulturhistorie – samfunnsliv. Miljøverndepartementet. Universitetsforlaget.

Randen, G. 1992. Fornminner i Hallingdal. Registreringsskjema og skisse over fangstanlegg i østenden av Ustevann ved Høvdestølen. Hol kommune. 4s.

Strand, O., Hanssen, F., Jordhøy, P., Heim, M., Andersen, R. og Falldorf, T. 2008. Villreinprosjektene i Langfjella. Framdriftsrapport.– NINA Rapport 407

37 s.

 

 

 

Sommaren 2010 starta Norsk institutt for naturforsking (NINA) eit to-årig kartleggingsarbeid i Reinheimen nasjonalpark (NP), for å få ei samla oversikt over tidlegare registreringar av fangstminne i fjellområda og registrere kjende og eventuelle nye lokalitetar med dagens oppmålingsmetodar. Det er kontaktutvalet for Reinheimen, representert ved nasjonalparkkommunane Norddal, Rauma, Lesja, Skjåk, Lom og Vågå, som står for finansieringa av kartleggingsarbeidet i samband med forvaltningsplanen for Reinheimen. Nasjonalparken famnar om store fjellområde rike på spor etter jakt og fangst i eldre tid. I denne artikkelen skal vi sjå nærare på ei fangstgroprekkje i den søraustlege delen av Reinheimen. Den er her kalla ”Liafjellanlegget”.

Lokalisering og historikk

Fangstanlegget ligg aust i Lom kommune, i fjellområdet mellom Finndalen og Liagrenda. Hovuddelen ligg ved Liaoksli (1257 moh), men strekkjer seg også nord i hellinga ned mot Finndalen og sør i hellinga ned mot Lia.

Delar av fangstgroprekkja over Liafjellet har nok vore kjend av lokale folk i lang tid. Elles har Øystein Mølmen (1988) teikna grovt inn 35 fangstgroper i dette området. Dette var basert på opplysningar gjeve av Reidar Marstein frå Lom. Sistnemnte gjorde elles ei meir systematisk kartlegging av anlegget i 1989. Han teikna da inn 58 fangstgroper i eit system over fjellet. I 2003 vart det laga ein kulturstig av Lia skule, der fangstanlegget utgjer ein av postane og er innteikna på kart på informasjonsskiltet med det da kjende talet fangstgroper.

Kartlegging 2010

Ein valde å registrere fangstanlegget fordi det er eit større anlegg med mange groper, som fortel om eit viktig reinstrekk ut til dette tangefjellet i eldre tid, og fordi gropene ikkje tidlegare har vore registrert med GPS. Reidar Marstein var elles med ein dag under feltarbeidet som kjentmann. Dette var til uvurderleg hjelp i arbeidet, og ein sparte seg for mykje leitearbeid i lyng og kjørr. Etter tre feltdagar fekk ein kartfesta 20 fleire fangstgroper enn det

ein kjende til frå tidlegare. I tillegg registrerte vi restane av ei gamal steinbu som var kjend frå før ved fangstanlegget. Som bileta syner, så hadde vi eit framifrå arbeidsver.

Utforming på fangstanlegget

Anlegget er omlag 2 km langt i luftline, og i terrenget er det om lag 2,4 km langt. Gjennomsnittsavstanden mellom gropene er litt over 30 m, berekna ut i frå lengda i terrenget. Gropene ligg på rabbar og høgdedrag, men ein god del ligg også i svakt skrånande terreng. Fangstretninga er stort sett vinkelrett på retninga til rekkja. Flesteparten av dei ”nye” fangstgropene vart funne mellom den kjende rekkja og tre groper som Mølmen (1988) skildrar som ”elggraver” sør for Vangen.

Totalt vart det registrert 77 fangstgroper i ei samanhengande rekkje. To av

Liafjellet i Reinheimen, ein fjelltange med uvanleg rik fangstkultur

Av Runar Hole og
Kjersti Tidemansen,

Registrantar for NINA

Kjersti Tidemansen noterar data på ei av fangstgropene, som ligg i den tettaste delen av rekkja, vest for Liaoksli. I bakrunnen ser ein den innaste delen av Finndalen framfor Finndalshorrungen og Leirungshø.

Foto: Runar Hole

 

 

nytta i den innvendige fangstkassa i nesten alle gropene. Dette er uvanleg i eit så stort fangstsystem i snaufjellet. Vanlegvis er det steinmura fangstgroper ein finn i dette høgdelaget. Lett tilgang på trevike frå båe kantar av fjelltangen kan vere med og forklare at fangstfolka bygde så mange groper med innvendig trekasse.

Resultatet av ”fangsten” vår vart til slutt ei buktande og samanhengjande fangstgroprekkje over tangehalsen, det smalaste partiet på Liafjellet. Det at

anlegget går frå skogkant til skogkant gjer det noko spesielt, men ein har også i andre fjellområde døme på at rekkjer med fangstgroper er lagt i tangehalsen/innfallspartiet til fjelltangar (Jordhøy og Strand 2009).

Alder på fangstanlegget

Det er vanskeleg å seie noko om alderen

Fangstgrop full av vatn!

Foto: Runar Hole

Kart over fjelltangen rundt Skaihø i Reinheimen, med gamle jakt- og fangstlokalitetar for villrein. Kartutsnittet syner Liafjellanlegget med 77 fangstgroper, samt ei grop ved sida av anlegget. Data: NINA. Kart: Raymond Sørensen, NVS Nord

desse er mura i stein. Tre har ein delvis mura konstruksjon i botn, men med ringvoll likt dei jordgravne gropene. Av dei jordgravne gropene har 17 varierande steinsetting i botn. Flesteparten av desse er plassert i den sørlege delen av anlegget, der ein også finn dei to steinmura gropene i eit område med steinur. Grunnforholda er nok hovudårsaka til at det stikk fram stein i gropene i dette området. Dei siste 55 gropene er jordgravne utan synleg steinsetting. Det er verd å merkje seg at ni av gropene i anlegget er rekna som usikre, det vil seie at ein ikkje er sikker på om desse har vore fangstgroper.

Anlegget har vore berekna for reinfangst. Storleiken på gropene og den strategiske plasseringa i habitatet til reinen, fortel det. Gjennomsnittsmåla på 72 av gropene er om lag 0,7 meter på djupne, 4,2 meter på lengde i toppen av gropene og 3,6 meter på breidda i toppen. Dei to steinmura gropene har ei gjennomsnittleg innvendig lengd i toppen på litt over 2 meter. Den mest intakte av desse to fangstgropene har ei djupne på omlag 1,65 meter og ei breidde på 0,55 meter.

I og med at mange av fangstgropene er jordgravne og manglar konstruksjonar av stein, betyr det at trevirke har vorte

 

på anlegget. Det er godt mogleg at det stammar frå vikingtida eller tidleg middelalder, slik som mange andre store fangstsystem for villrein. Ein sit att med eit inntrykk av at fleirtalet av gropene har forfalle mykje. Nokre groper er berre synlege som ei svak fordjuping med så vidt synleg ringvoll, også på stadar der ein skulle tru det var gode bevaringsforhold. Dette kan tyde på at dei er svært gamle. Nyare arkeologiske undersøkingar av fangstgroper, blant anna frå Grimsdalen i Dovre, har gjeve dateringar frå yngre bronsealder og eldre jarnalder (1100 f.Kr.-570 e.Kr.) frå eit fangstanlegg for villrein (Kathrine Stene. KHM UiO, personleg meddelt). Nokre bekkar og myraktig jordsmonn vest for Liaoksli gjer grunnen ved fangstgropene fuktig. Fleire stadar stod det vatn i gropene. Ved permanent fuktigheit i og ikring fangstgropene kan konserveringsforholda ha vore gunstige i høve til bevaring av trerestar frå fangstgropkonstruksjonen. Bevart treverk kan gjere det mogleg å få datert fangstanlegget ved ei arkeologisk undersøking.

Fjelltange

Tettleiken av groper vest for Liaoksli viser at fangsttilhøva har vore særs gode her. Kanskje er det slik også i dag, at villreinen helst trekkjer over i nettopp dette området? Lenger

Reidar Marstein studerar kartskissa over fangstgroprekkja han tegna i 1989. I forgrunnen ligg det ei fangstgrop som er temmeleg nedgrodd av vegetasjon. Det var ikkje like lett og finna att alle gropene. Fjellet til venstre er Øvste Storteppings-hogget. Foto: Runar Hole

mot aust utvidar fjellpartiet seg, og i toppområda på denne fjelltangen ligg det store bågåstøanlegg ved Skaihø og Sterringhø. Fangstanlegga fortel om utstrekt reinsjakt- og fangst på denne fjelltangen i tidlegare tider. I dag nyttar framleis reinen dette området, og dei siste 20 åra har det vore mykje vinterbeiting her. Vestover ligg det fleire mindre fangstgropsystem ved Storteppingsranden, Store Lusa og Honnsjoen, i det som kan seiast å vere hovedruta for reinen inn mot Liafjellet. Liafjellanlegget har vore eit effektivt fangstanlegg, sett utifrå antal groper og plassering. Men samstundes har nok fangsten her vore sårbar for nedgang i villreinbestanden. Villreinen er ofte ekstra sky når den trekkjer ut på slike lange og smale fjelltangar, og det skal lite til av uroing før den trekkjer seg attende til sentralområdet att. Dette kan vere ei åtferdstilpassing til menneska si jakt og fangst. Truleg ville dyra styre unna eit farleg område, dersom bestanden var moderat og beite var godt andre stadar.

Fin tur

Liafjellanlegget er eit flott anlegg. Saman med den etablerte kulturstigen er det verd å ta ein tur og sjå på fangstsystemet. Det er noko bratt oppstigning frå båe kantar, men fjellet blir svært oversiktleg og lett å gå i oppe ved anlegget. God tur!

Ei av dei to steinmura fangstgropene.

Foto: Runar Hole

Litteratur

Jordhøy, P. & Strand, O. 2009. Lufsjåtangen og Dagalitangen på Hardangervidda. Kunnskap og utfordringar i høve til villreintrekk og menneskeleg arealbruk. NINA

Rapport 412. 77 s. + vedlegg.

Marstein, R. 1989. Fangstanlegg Liafjellet, kartskisse.

Mølmen, Ø. 1988. Jakt- og fangstkulturen i Skjåk og Finndalsfjellet. Skjåk kommune. 487 s.

 

 

Fangstgropene dominerer

Fangsten i steinmurte fangstgroper er dei mest iaugnefallende spora etter reinfangsten i store delar av Nordfjella. Ut frå dateringar ser det ut som mindre grupper av- og einskilde steinmura groper har vore ein viktig fangstform gjennom middelalderen og fram til geværjakta gradvis tok over. Det knyter seg noko usikkerheit til kva omfang denne fangstforma hadde lengre bakover i tid. Det er og funne mange spor etter bågåstøer, buplassar, læger og hellere (figur 1). Vi har i tillegg til kartlagte/innmålte anlegg i 2010, systematisert andre data frå kjente anlegg i dei ulike kummunene innan villreinområdet (tabell 1). Totalmaterialet tel vel 600 fangstminner. Av desse er det ikring 450 fangstgroper, vel 80

Av Per Jordhøy (NINA),
Runar Hole (NINA) og

Anders Mossing (NVS)

Bildet over: Ei verd full av sterke kontrastar; med gamal bogestilling tett innpå og cruisebåten som glir ut Aurlandsfjorden i bakgrunnen. Foto: Per Jordhøy

Frå registeringane av bågåstøanlegga i Klovafjell juni 2010. På bildet ser ein eit typisk bågåstø. Foto: Per Jordhøy

I samband med Regional plan for nasjonale villreinområder skal det i 2010-2011 utarbeidast ein fag- rapport med oppdatert kunnskap om villreinen i Nordfjella. Her inngår også kartlegging av gamle fangstminner som haldepunkt om reinens tidlegare områdebruk.

 

 

Aurlandsfjella målt inn på nytt av NINA og Aurland fjellstyre. Anlegget tel ikring 20 steinmura fangstgroper og har vore berekna på å fange opp eit meir lokalt trekk (figur 2 og 3 ). Systemet har ein svak krum form langs vestre delen av fjellryggen Helleberg og har her ein markert sterkare krumming mot vestenden. Denne forma har anlegget

bågåstøer og ikring 70 tufter/jaktbuer/læger. Heilt i aust kan nok mange av fangstminna stamme frå elgfangst. Det er flest registrerte fangstminner innan Aurland kommune med vel 250. Det er også registrert mange i Lærdal og dei andre austkommunene (Hol, Ål og Hemsedal).

Registreringane

Når det gjeld fangstminnedataene sine kjelder og registreringsstatus, er data frå vel 130 objekt henta ut frå RA sin kulturminnebase Askeladden (tabell 2). Vi veit ikkje registreringsstatus til desse, men går ut frå at dei har vore samla inn på noko ulik måte. Elles er storparten av dataene samla inn i regi av Fjellstyrer, private registratorar og NINA. Landsdelsmusea har også vore involvert i datainnsamling her, men det er mykje overlapping – det vil seie at fleire har registrert same objekta. Ikring 130 objekt er nøyaktig innmålt etter eigen metodikk, ikring 160 objekt er stadfesta og innteikna med skisser, medan vel 180 objekt er typebestemt og grovt stadfesta (intervjubasert).

Det er nok eit stort tal fangstgroper og andre fangstminne som ikkje er funne og kartfesta enda i Nordfjella.

Helleberg, døme på

fangstgropsystem i Nordfjella

I august 2011 vart eit kjent fangstgropsystem nordvest for Blåskavlen i Aurlandsfjella målt inn på nytt av NINA

Figur 1 Oversyn over førekomst og utbreiing av kjente fangstanlegg i Nordfjella, og kjente trekkvegar. Som ein ser er mange av fangstgropene lokalisert til større og mindre dalsøkk innan fjellområdet, kor reinen naturleg har kryssa over frå eit fjellparti til eit anna. I dette kartet er også Raudafjell teke med.

 

nordvestleg trekk. Det er dels kraftige steinmurar som har sperra mellom fangstgropene. I søre enden av rekka er det i ein fangstbås i staden for ei fangstgrop, truleg for å fanga inn fleire dyr samstundes her mot enden av fjelltangen (figur 4). Dei fleste gropene er mura opp slik at dei ligg markert

over bakkenivå med såkalla bru i inngangspartia. Anlegget er eit godt døme på anlegg med høg dokumentasjonsverdi, fordi det så tydeleg viser strategien fangstfolka har lagt opp ut frå reinen sin trekkåtferd. Det vart ikkje funne bågåstøer ved anlegget, men ein kan tenkje seg at jegarane kan ha nytta

bægjet til skyteskjul. Formen på anlegget og studiar av andre liknande anlegg tilseier at jegrane kan ha fått dyra til å rotere i området fleire gonger. Slik har dei da kunne effektivisera både fangsten i gropene og jakt med pil og boge.

Klovafjell, døme på

bågåstøanlegg i Nordfjella

I Klovafjell mellom Rasmusdalen og Berdalen vart eit bågåstøanlegg innmålt av NINA, NVS og Aurland fjellstyre i juni 2010. Anlegget var kjent frå før av fjelloppsyn Harald Skjerdal, og tel vel 20 bågåstøer og ei fangstgrop. I tillegg vart det funne bægjer (ledegjerde) i form av varder og murar. Anlegget ligg i innfallspartiet til eit tangefjell der det har vore mykje reinstrekk inn og ut, slik at det har eigna seg godt for reinsfangst. Mange av bågåstøene, samt ei fangstgrop, ligg på nordaustsida av eit

Figur 2. Oversyn over fangstgroprekka på Helleberg, som er plassert på ein fjellrygg der reinen har sin naturlege trekkveg. Pilsymbola antyder dyra sine moglege rørsler ikring anlegget (Kart: NVS/NINA).

Figur 3. Typisk døme på steinmurt fangsgrop i fangstgroprekka på Helleberg i Aurlandsfjella. Legg merke til fangstgropa/oppmuringa over bakkenivået og det kraftige bægjet/sperregjerdet i bakgrunnen. Foto: Per Jordhøy.

 

Figur 5. Illustrasjon av bågåstøanlegget i innfallspartiet til fjelltangen ikring Klovafjell og korleis det kan ha fungert. Innfelt bilde av bægjet, som stadvis har form som ein mur. Pilene antyder dyra si moglege rørsle ved anlegget.

Figur 4. Restar av fangstbåsen i den sørvestlege enden av fangstgroprekka ved Helleberg, med perspektiv mot vest.

Foto: Per Jordhøy.

lite tjern. Ved hjelp av bægjet har truleg fangstfolka fått styrt dyra slik at det vart god skyteavstand og gode jakttilhøve elles. Avstanden frå bågåstøene og ut mot vasskanten er somme stader berre nokre meter. Bægjet kunne moglegvis også medverka til at dyra/flokken har rotert i området fleire gonger og gjeve ekstra høve til pilskot. Det er også ei gruppe med bågåstøer litt nordaust for tjerna (figur 5).

Takk

Ei rad fangstminne-entusiastar har hjelpt til med å framskaffe gamle og nyare data om fangstanlegg i Nordfjella. Utan desse hadde vi ikkje klart å få oversyn over så mange anlegg. Ein hjartans takk til alle som har bidratt!

Litteratur/kjelde

Jordhøy, P., Mossing, A., Knudsen, P. A., Nesse, L., Skjerdal; H. og Strand, O.:Villreinen i Nordfjella. Status og

leveområde. NINA -Rapport 634.

 

Anlegget vart oppdaga av Runar Hole 17 juni 2011 under ei synfaring, og ligg like under toppunktet på Formokampen (1428 moh.) i Sel, nordvest for Furusjøen i den midtre delen av Rondane. Det er ein svært godt synleg steinmura fangstbås som liknar ei mindre utgåve av fangstbåsen i Gravhø i Rondane. Måla utvendig er 9 x 5 meter og innvendig 6,5 x 3 meter. Det ser ut som inngangen til båsen har vore ved det nordvestre hjørnet, der det er ein markert avsats med framstikkande jordfaste heller. I andre endemuren mot aust har det tydeleg vore ei opning som er attmura. Truleg var denne nytta når dei drog ut avliva dyr. I Storgraven i Gravhø er det ei liknande opning på den ytre langmuren.

Ein kan undrast kvifor dette flotte anlegget ikkje har vorte kjent før, særleg når ein veit kor stor ferdsle det er her langs stien over toppunktet, med utsyn til fangstbåsen like ved. Barth (1996) har vore i området og målt inn 9 fangstgroper, men heller ikkje han nemner dette fangstanlegget.

NINA målte inn anlegget 25. juni og 21. juli 2011, samt andre objekt med

Av Per Jordhøy, Runar Hole, Rolf Sørumgård og Raymond Sørensen

fangstkarakter i nærområda. Inn mot fangstbåsen var det mange varder/røyser/stolpehol i eit nokså ustrukturert mønster. Kor mange av desse som har hatt ein funksjon i samband med fangsten er vanskeleg å seie, då det er mykje turisme i områder og ein del ”villvarding”. Men lavveksten på steinane tilseier at mange av vardene er svært gamle. Korleis dyra har vore

bægd (styrt) inn i fangstbåsen veit ein ikkje heilt sikkert, men ut ifrå vardestrukturar, landskapsformasjonar, dagens trekkmønster og reinen si rørsleåtferd trur ein at dyra har vore bægd (styrt) i ein boge på opptil 180° inn mot fangstbåsopninga. Ein veit at det er lettare å styra dyra i den leia dei opphaveleg kom frå. Samstundes var det da vanskeleg for dyra å sjå ”fella”

Formokampen sett mot aust.

Foto: Per Jordhøy

Formokampen er eit bygdenært fjell og frå her ser ein like ned til Otta sentrum i

Gudbrandsdalen. Mykje reinskjøt har nok vore frakta herfrå og ned til Sel gjennom tidene.
Foto: Per Jordhøy

Siste åra har vi høyrt om mange spennande jakt- og fangstrelaterte lausfunn som smeltar fram ettersom snøfonnene i fjellet trekker seg attende. Særleg i Jotunheimen er det funnrike område, men også andre stader blir det dokumentert mange slike spor etter våre jaktande forfedrar. Men også i område som ikkje har vore gøymt under fonna kan ein gjere interessante ”nye” funn. Dette var tilfelle sist sommar i Rondane.

 

før dei var kloss inntil. Ut ifrå lokalkunnskap og ”gjødseleffekt” av tråkk og ekskrement ser det ut til at reinen ofte har fylgd høgste ryggen, eller områda like sørvest for denne, opp til toppen av Formokampen både frå søraust og nordvest. Mot nordaust utgjer den stupbratte fjellsida ein naturleg barriere, i alle fall frå kote 1300 moh. og opp mot toppen. Andre fangstspor viser også størst førekomst på ryggen og på sørvestsida av denne barrieren. Her vart det i alt innmålt 14 fangstgroper (+ 1 i skråninga aust for toppen) og 8 bågåstøer i 2011.

Søraust for Formokampen ligg Binghøa og nordvest for denne ein kvølv (botn) med eit myrdrag der Bjørnvollbekken har sine kjelder. Namnet Binghøa kan vera avleia av ordet binge, som ein her meiner har opphav i den nemnte botnformasjonen like ved. Ein kan og undrast på om namnet, som forklaring på eit element i landskapet, moglegvis kan knytast til fangstbåsen på Formokampen.

Litteratur: Jordhøy, P. , Hole, R., Søren

Rusefangstanlegget i Formokampen og andre fangstminne i nærområda. Jegerane har plassert fangstbåsen like nedom

toppunktet. I nord er det bratt ur som dannar ein barriere for reinsdyra, slik at dei ikkje har hatt høve til å bryte ut mot nord og nordaust.

Kart: Norsk Villreinsenter Nord

sen, R., Hage, E., Enge, E., Winther, E., og Finstad, E. 2010. Gamal villreinfangst i Rondane.

Dei store fangstgroprekkene i høve til villreintrekk og beite. NINA-rapport 557. 65s. + vedl.

Rolf Sørumgård og Runar Hole måler opp og studerer korleis rusefangstanlegget kan ha fungert. Sjølve fangstbåsen i bakgrunnen.
Foto: Per Jordhøy

 

I 2011 startet turistbedrifter i Høvringen/Puttenområdet i utkanten av Rondane et samarbeid med Musea i Nord-Gudbrandsdalen for å utvikle en selvguidet turrute samt en enkel og flerspråklig brosjyre som kunne bringes med i felten. Fangstgraver og eventuelle andre kulturminner om villrein skulle inngå i denne turruta og i det skriftlige materialet. Tanken var at dette sammen med naturfaglig kunnskap, og andre tiltak, skulle bidra til å gjøre området mer interessant ut fra et reiselivsståsted. Dette er i tråd med perspektiver fra rapporten om villrein og villreinfjellet som kilde til verdiskaping. At dette skulle føre til oppdagelse av en massefangstgrav, et tilhørende fangstsystem og enda flere fangstgraver omkring toppen av Formokampen var en spennende bi-

effekt av prosjektet.

Verdiskaping på bakgrunn av

kulturminner

Bakgrunn for prosjektet er at Norges forskningsråd har en satsing på bruk av forskningsbasert kunnskap som grunnlag for regional innovasjon og verdi-skaping. Innen denne ordningen, som kalles Virkemiddel og Regional Innovasjon (VRI), har det vært en bevisst

satsing på å tilby bedrifter forskningsbasert kunnskap som kunne øke deres innovasjon og verdiskaping. I Oppland og Hedmark inkluderte denne satsingen fram til 2011 støtte til forskning som kunne øke verdiskapingen i bedrifter innen reiseliv, kulturnæringer, utmarka m.v. Mer konkret gikk det ut på å opprette mindre forsknings-/forskningsbaserte prosjekter som var basert på bedriftens behov samtidig med at offentlige midler finansierte mye av utgiftene til å leie inn forskere. Størrelsen på prosjektene varierte, men var ofte i

størrelsesorden 50 000.

I ett av disse prosjektene ble det etablert et samarbeid mellom turistbedrifter i Høvringen og Puttenområdet og fagfolk innen arkeologi og kulturminner tilknyttet Musea I Nord-Gudbrandsdalen. Sammen ville disse utvikle den nevnte selvguida turen og brosjyra. Denne delen av Rondane er velegna for dette fordi det er mange fangstminner der og annet som har interesse, samt at det er mange hytter og reiselivsbedrifter i området. Området er allerede mye brukt, bl.a av fjellskolen på Høvringen, og lite kontroversielt i forhold til villreinen. Det er heller et område dit det i dag er fordelaktig å lede ferdsel. Satsingen følges av andre tiltak som gjør området attraktivt.

Under dette arbeidet ble den nevnte massefangstgraven funnet og den er nå behørig registrert. Dette funnet gjør

Kulturminner om villreinfangst: Målrettet satsing i Rondane

Av Hans Olav Bråtå, Østlandsforskning og Runar Hole, Musea i Nord-

Gudbrandsdalen

Steinmura fangstgrav som ble brukt til å fange et reinsdyr av gangen. Fangstgrava har markerte ledegjerder ut fra hjørnene. Kulturminnet ligger 0,4 km sør for toppen av Formokampen. I bakgrunnen ser vi ned på Otta. Foto: Runar Hole.

 

Riksantikvaren og Miljøvern-

departementet

Riksantikvaren og Miljøverndep. har satt i gang en prosess med å utarbeide ny strategi for forvaltning av arkeologiske kulturminner og kulturmiljøer i perioden 2010-2020. Et av de langsiktige målene i denne planen er at ” arkeologiske kulturminner og kulturmiljøer forvaltes som unike kilder til kunnskap om fortidens samfunn, og som grunnlag for opplevelse og bruk”. Et annet mål er at ”sikring av arkeologiske kulturminner og kulturmiljøer baseres på et godt datagrunnlag, enhetlige kriterier og forsvarlige metoder”. Videre kan vi trekke frem et annet relevant mål som at ”allmennhetens interesse og ansvars-følelse for arkeologiske kulturminner og kulturmiljøer er styrket”.

Disse signalene viser at det er riktig å fokusere også på fangstminnene i fjellet, og at disse faste kulturminnene har en vesentlig opplevelsesverdi. Formokampen er et unikt fangstkulturområde som kan gi kunnskap om fortidens jakt og fangst på villrein. Fangstminna her

utgjør et godt grunnlag for opplevelse og bruk. Sikringa av fangstminna i området er styrket gjennom prosjektet ved at datagrunnlaget er blitt mye bedre. Allmennheten vil få økt interesse og ansvarsfølelse for fangstmiljøet ved Formokampen og kulturminna der gjennom videre formidlingsarbeid.

Mange har vært interessert i å vite mer om massefangstanlegget som vi fant under prosjektarbeidet. En slik interesse vil naturlig nok føre til en økt ansvarsfølelse for lokalitetene da disse utgjør en varig opplevelsesverdi. Med andre ord er turistprosjektet ved Høvringen og Puttenområdet i tråd med planene fra høyere hold i norsk kultur-minneforvaltning.

at området blir ekstra interessant og i tillegg til de opprinnelige tanker om selvguida tur og brosjyre vil det bli gitt opplæring til guider som kan presentere fangstanlegget og forklare og sette i sammenheng de ulike funn i terrenget. Anlegget på Formokampen egner seg svært godt å vise frem til publikum, også fordi det allerede ligger rett ved et populært turmål. Fangstbåsen er også i svært god forfatning og ett flott kulturminne det finnes få av.

Prosjektet førte også til at en nå får realisert en gammel drøm for turist-bedriftene i området, nemlig oppsetting av en siktskive på toppen av Formokampen. Fra denne ser en blant annet selve Rondanemassivet, Jotunheimen og Dovrefjell.

Et lignende guideprosjekt, som inkluderer villreinbaserte kulturminner, er nå startet i forhold til Venabu fjellhotell og nærliggende deler av Venabygdsfjellet i Ringebu kommune.

Riksantikvaren og Miljøvern-

”Massefangstgrava” på Formokampen. Dette er en steinmura fangstbås som kunne fange flere reinsdyr av gangen, ved hjelp av høye tregjerder som nå er for lengst borte. For å fange dyr på denne måten så måtte de jages inn i båsen, av folk ute i terrenget.
Foto: Runar Hole.

 

- Jeg fant, jeg fant!

Skattejakt – uansett alder, det å finne ting ute i naturen fenger alle. Hvem har ikke latt fantasien slippe løs etter at man har funnet beinrester av et dyr i fjellet, grønt og svart av elde, og lurt på hvor lenge denne karen har ligget der og latt seg forvitre av vær og vind. Kanskje ble dyret skutt her, eller kanskje var det på vei over til vårbeitet en sein dag i april da livet tok slutt?

Å sette sammen en historie, å forstå en sammenheng og leite etter det som mangler, ja det er noe vi alle gjør mange ganger i løpet av en dag. Som et slags puslespill er alt skrudd sammen, og kanskje det nettopp kan være et godt utgangspunkt for et nytt naturveilederprosjekt.

Drømmen om å sette sammen skjelettet av en hel rein har vært der lenge. Kanskje det er tid til dette arbeidet nå på ettervinteren, før det braker løs med skoleundervisning. Heldigvis finnes det sjeler der ute som brenner for temaet, og som kan hjelpe oss med jobben. «The moose manual» fra theboneman.com blir sporenstreks bestilt og tilsendt, en utrolig bok som vil hjelpe oss i havn med puslespillet.

Knokkelkompetanse

I storgryta legges lårbein, bogbein,

ribbein, nakke, rygg, hue og klauver av en rein, del etter del. Det koker, damper og bobler i timesvis. Kjøttrester, sener og brusk blir, etter lang tid i det kokende vannet, lett å skrelle av, selv med en sløv kniv. Til slutt puttes en dæsj med oppvaskmiddel i gryta for å vaske vekk det groveste fettet. Manualen ligger klar med detaljerte tegninger over hver eneste del fra dyret og med enkle tips for å forstå anatomien. Hver

eneste knokkel blir nøye studert, får navn og settes sammen med de andre. Noen ganger blir det helt feil, men samtidig er slike feil uvurderlige og gjør at vi blir ekstra bevisst på hvordan skjelettet egentlig er skrudd sammen.

Vi har latt oss inspirere av et dansk knokkelprosjekt, og ved hjelp av en prosjektør og håndtegning, får vi overført reinens skjelett, med omrisset av alle knoklene, til en stor plastduk. Frida blir navnet. Skjelettbildet av Frida skal, sammen med de rengjorte knoklene, nyttes direkte i undervisningsopplegg. Dette vil være et arbeidsverktøy og gi muligheter for utvikling av spennende knokkelkompetanse for store og små fremover! ’Hands on’ aktiviteter skaper nysgjerrighet, fantasi, spørsmål og engasjement og er essensen i læringsarbeidet til naturveilederne.

Når dette nye undervisningsopplegget tas i bruk ser vi for oss følgende

scenario...

Ivrige arkeologer

30 små hender graver ivrig i sanden, som ligger i to store sandkasser ute på leikeplassen foran skolen. Alle de 15 barneskoleelevene vet at det ligger knokler, gevir og gjenstander etter reinsdyret Frida i sanden. Varsomt skal de prøve å grave frem objektene. Etter hvert som det dukker opp skulderblad, lårknokkel, gevirbiter, pilspisser, øks, kammer og annet, blir dette varsomt lagt på en bomullsduk og sanden børstet av. Det tar ikke lang tid før alt er funnet, og klassen kan samles rundt duken. Her skal ting sorteres. Først, hva er knokler og hva er gevir? Og hva er forskjellen? Og hva er skjelett, og hva er forhistoriske gjenstander? Det

undres, sorteres og diskuteres.

Først må skjelettet på plass. Plastduken med Frida dukker opp, avtegnet med alle knokler og gevir. Hun er en staselig simle men ikke så lett å forstå seg på - og slett ikke for barneskole-elever, som kanskje aldri har sett et skjelett med godt over 100 deler. Her må det gjøres enkelt. De 20 skjelettdelene som er skravert ut med blyant på plastduken, skal dekkes av de knoklene elevene har funnet i sandkassen. Det er store deler som er lette å identifisere og gode å ta på, slik som lårbein, skinnbein og fot, overarmsbein og spolebein/albuebein. Det er noen enkle ryggvirv

Tekst og foto: Tina Dahl og Brita Homleid Lohne, naturveiledere ved Statens naturoppsyn (SNO) / Norsk Villreinsenter Sør, Skinnarbu

Forestill deg at du er på tur i fjellet og får øye på noe grått og spisst som stikker opp mellom steinene i bakken foran deg. Du bøyer deg ned for å se nærmere på gjenstanden, tar tak med hånden og trekker den opp av jorden… hmmm, dette ser rart ut, tenker du, der du står med en mosegrodd 20 cm lang pinnelignende gjenstand. Så bøyer du deg ned for å se om du ser noe mer og får øye på en lys avslepen rund kule som ligger et par meter bortenfor...

 

ler, med og uten vinger fra henholdsvis hals, bryst og lend. Hver i sær ser de forskjellig ut, underlige er de. Den umiskjennelige

hodeskallen er med og også den

morsomme kjeven, som kan hektes på. Litt småtteri må til, og i en liten boks i sanden finner de fire små halebein. De må også på plass sammen med korsbeinet og bekkenet.

Intenst og aktivt har små-arkeologene fått det meste på plass, og de er stolte. Det mentale og fysiske puslespillet har tatt form. Likevel, et av funnene i sanden, av en vakker liten kam, har gjort dem litt i villrede. Hva gjør den der? Det blir mange spørsmål og forsøk på forklaringer innen det blir avklart at den faktisk er laget av reinens gevir, slik også flere av de andre gjenstandene er – men hvorfor er den det?

Uansett, et stort hjertesukk fra en av ungene avslutter dagen: – Knokkel-kompetanse er bra, men dette er den fineste kammen jeg har sett - åh, en sånn vil jeg ønske meg!

 

Seinhausten 2012 vitja vi fangst-systemet i Gravskardet mellom fjella Skjellåkinna og Gravskardhøgda i Sølnkletten villreinområde. Lokaliteten vart undersøkt av Edvard K. og Sonja Barth i 1975. Dei påviste den gongen ei stor massefangstgrav med eit leiegjerde. På same staden var det og to steinmura fangstgraver med tilhøyrande ”sperregjerde” på tvers av skaret. Det viser seg at det er enda fleire spennande strukturar enn det som har vore kjent.

Turen opp

Det er forholdsvis lang og jamn stigning opp til Gravskardet (1482 moh) frå Medgrunnslia, så det går ei god økt før vi er ved målet. Datoen er 22. september, og det er kaldt i over 1400 meters høgde på denne tida. Mellom Sæterhøa og Blåkampen blir vi verkeleg merksam på at kong vinter bankar på døra, når ei snøbyge sig innover og reduserer sikten for oss. Men vi held fram oppover og har berre tanke for kva som ventar oss av spennande fangstspor... Veret endrar seg til det betre, og både sola og den mektige Storsølnkletten kjem til syne. Vi ser at det ikkje er mykje nysnø oppe i sjølve skardet, heldigvis.

Lokaliteten

Oppe i Gravskaret konstaterer vi raskt det som er skildra av Barth. Fangstminna ligg på eit lite område på toppen i skardet, og akkurat her har det vore ulik fangstaktivitet opp gjennom tida. ”Massefangstgrava” er ein stor steinmura fangstbås, og den vitnar sjølvsagt om massefangst av villrein. Det spesielle med lokaliteten her, er at fangstbåsen er forandra på i høve til den opphavlege strukturen. Eine sida er delvis fjerna eller kasta ned i botn på båsen. Samstundes er det mura opp eit lite kammer i inngangen. Ei djup fangstgrav er bygd i eine endesida på fangstbåsen, og for å få denne djup nok er det røysa i hop mykje stein. Det seier seg sjølv at byggmeistrane har henta stein til dette

frå fangstbåsen. Fangstgrava heng i hop med ei steinrekkje som går opp mot enda ei fangstgrav. Steinane dannar ei lei med sperregjerde, og utforminga høyrer nøye saman med fangstgravene. Gjerdet går så langt ut til sidene som terrenget er greitt farbart for reinsdyra. Eit stykke unna i den nordvestlege delen av skardet, finn vi tre bågåstøer som ikkje er registrert tidlegare.

Ny oppdaging

Vi tek mål og GPS-posisjonar og foto av det vi finn. Men så byrjar vi å speku

Sølnkletten villreinområde: Fangstsystemet i Gravskardet

lere på kvifor det berre er eit leiegjerde inn mot fangstbåsen. På alle studerte massefangstanlegg er det alltid eit konvergerande leiesystem inn mot båsen. Dette kan vera konstruerte gjerder med eller utan leiande terrengformasjonar. Her i Gravskardet ser vi berre det eine gjerdet, samstundes som det er eit breitt og lettgått terreng utan hindringar på den andre sida. Vi klør oss i hovudet. Er det mogleg å få skremt rein ned i fangstbåsen her, utan ei trakt inn? Nei, det må ha vore noko som har leia dyra

Denne fangstgrava er i svært god forfatning. Ho er bygd over bakkenivået i ei stor røys av stein. Djupna er 1,5 m, breidda er 0,4 m og lengda 1,9 m. Grava er noko ihopklemt og var nok mellom 0,5 og 0,6 m brei da ho var i bruk. Foto: Rolf Sørumgård

 

har vore ei viktig trekkrute for villreinen gjennom Gravskardet opp gjennom tidene. Truleg er det slik i dag og fordi einaste staden vi såg reinsmøkk på turen, var i oppfarten til skardet. Litt lenger nedanfor på ei sletta såg vi bein etter ein reinskalv.

Tankar rundt massefangsten

Fangstfolka har utnytta terrenget og plassert fangstanlegga der Gravskardet er smalast. Fangstbåsen er plassert i eit søkk i terrenget rett bak eit av dei høgaste partia i botnen av skardet. Det kunne ikkje ha vore mogleg for reinsdyra å sjå fangstbåsen før dei var på kloss hald. Dette er eit typisk trekk at båsen er gøymd i terrenget ved massefangstanlegg. Reinsflokkar som vart skremt inn i slike fangstruser, hadde ikkje moglegheit til å oppdage at dei var hamna i ei farleg felle før det var for seint. I stor fart rakk ikkje skrekkslagne dyr i front å vurdera blindvegen til båsen, før dei hoppa ned i denne, pressa som dei var av den tette hopen i bakkant. Kva som skjedde etterpå, når rørsla til flokken stogga og dyra hopa seg saman, er

meir uvisst. Kanskje sprang nokre ut av rusa, på ryggen til dei tettpakka dyra nede i båsen. Eller så pressa bakre delen av flokken seg ut gjennom leiegjerdet. Ein annan fluktmoglegheit var attende same vegen som dei kom, men da måtte dyra forbi fangstfolka som kom jagande etter.

Etter kort tid var det folk framme ved båsen som fanga grådyra. Vi kan sjå for oss at stemninga var høg når dei hadde fått fylt opp fangstbåsen med reinsdyr. Men langvarig arbeid venta, så fangstfolka dvela sikkert ikkje så lenge før dei sette i gang. Vart dyra drepne ved at ein person heldt fast i geviret, medan ein annan brukte eit slagreiskap mot kraniet? Etterpå vart det fellesinnsats med slakting og partering. Kanskje sprang nokon til bygds etter meir hjelp? Seinare vart det ei lang transportetappe ned til bygda med kjøt, skinn og anna. Vi må rekne med at dei brukte hest til hjelp, og det tok sikkert fleire dagar på å få alt heim. Tenk for ein rikdom berre eit reinsdyr utgjorde i gamal tid! Dette var både mat og handelsvare. Det er derfor naturleg å tenkje seg at

på båe kantar for at massefangstanlegget skal fungere. Vi leiter etter det andre gjerdet, men vi ser korkje konstruerte steinrekkjer, røysar eller stolpehol. Men så blir vi merksame på at det ligg mange tunne og store steinheller spreidd utover i terrenget. Og når vi undersøkjar dette nærare, så ser vi eit mønster i samanheng med eit spor av mange steinar. Jammen går det ikkje inn mot motsett side av inngangen på fangstbåsen! Det er det mest forfalne og utydelege leiegjerdet vi nokon gong har sett! Steinar og heller er spreidd utover. Oppglødd over oppdaginga så forstår vi etter kvart kvifor det er slik. Dette gjerdet har vore rive ned med vilje, for ikkje å hindre reinsdyra når dei trekte mot dei to fangstgravene. På motsett side har gjerdet i massefangstanlegget fått stå i fred, fordi det var med på å leie dyr mot gravene. Etter kvart får vi oppklara spora etter heile det «manglande» gjerdet. Brikka fell på plass! Her har vi altså ein fangstbås i eit smalt pass, med konvergerande gjerder som har fanga opp innkomande villreinflokkar. Mykje tydar på at det

Oversikt på de ulike kulturminna i Gravskardet, ved møtepunktet til Stor-Elvdal, Folldal og Alvdal kommune. Fangstbåsen er innvendig markert med gul farge og muren rundt har fått den same raudfargen som dei konvergerande leiegjerda.

Kart ved Anders Mossing, NVS.

 

massefangstanlegget i Gravskardet vart dominert av den sterkaste maktgrupperinga i ei av dei nærliggjande bygdene. Massefangstanlegget i Gravskardet er eit av fleire i fjella rundt Nord-Gudbrandsdalen/Nord-Østerdalen, og vi trur desse er bygd av norrøne folk.

Ein laut vera mange for å leite i fjellet, for å kunne driva dyr som fanst, mot anlegget. Men vi trur det var lettare å få dyr fram til fangstlokaliteten her, enn ved mange andre anlegg. Dei store fjella, Gravskardhøgda og Skjellåkinna, på kvar si side av Gravskardet, styrte reinen rett i fella. Flokkane vart jaga inn frå søraust, for rusa vender den vegen. Likevel skal ein ikkje sjå burt i frå at flokkar på andre sida fyrst har vorte skremt gjennom skardet, før dei vart jaga attende. Kan hende brukte dei skræmepinnar i tre som kunne leggast ned og reisast opp raskt før dyra kom i retur.

Gravfangst og datering

På eit tidspunkt finn lokale fangstfolk ut at det er meir føremålstenleg å fange dyr i fangstgraver, og byggjer da to slike like ved båsen. Det blir og mura eit leie eller sperregjerde på tvers av skaret for lettare å få dyra til å falle ned i fangstgravene. Vi veit ikkje kva tid dette skjedde, men vi har ein peikepinn på når desse gjekk ut av bruk. Ekteparet Barth undersøkte lausmassen i botn på den djupaste grava, og fann restar av trevirke. Dette vart tolka som spor av trepinnane som ein gong hadde heldt opp kamuflasjedekket på toppen.

Treet vart datert til mellom 900 og 1000 e.Kr. Barth meinte utifrå dette at grava ikkje hadde vore brukt vesentleg etter år 1000. Vi tykkjer det er rart at ein så framifrå fangstplass ikkje var i bruk i mellomalderen (1066-1537 e. Kr). Barth antyder vidare at massefangstanlegget truleg er fleire tusen år gamalt. Ein meir sannsynleg bruksfase er nok ein stad mellom 200 og 900 e.Kr. I alle fall, om dateringa til Barth stemmer, så var det ikkje grunnlag for å drive massefangst her i slutten av vikingtida (793-1066 e. Kr). Det kan ha ein samanheng med at kongen fekk underlagt seg lokale maktgrupperingar og høvdingar. Kanskje fører denne rikssamlingsprosessen til at massefangsten blir sentralisert til færre og større anlegg? Ein skal heller ikkje sjå bort frå at den auka fangsten av reinsdyr etter kvart førde til ein nedgang i talet på dyr. Kanskje vart det så få villreinflokkar i fjella rundt Gravskardet, at det vart meir lønsamt å bruke fangstgraver her? Desse gjev meir sikker fangst, fordi dei er feller som på eigen hand fangar over eit lengre tidsrom. Til drifta av fangstgravene trongst det heller ikkje så mange personar, men utbyttet vart sjølvsagt mykje mindre.

Turmål

Gravskardet har truleg fått namnet sitt både på bakgrunn av dei topografiske forholda og kulturminna der. Det har vore nærmast uråd å passera området i ettertid, utan å legge merke til fangstminna her. I lang tid var riktig nok spora

etter den gamle fangstkulturen uvesentleg i det daglege strevet for folk flest. Men i vår tid er slike kulturminnelokalitetar eit flott turmål, som gjev mosjon og historisk påminning i ei moderne verd. Fangstminna i Gravskardet er absolutt verdt eit besøk!

Litteratur

Barth, Edvard K. 1977: Anlegg for massefangst i Rondaneområdet. Årbok for Norsk Skogbruksmuseum 1976-1977 s. 65-74. Elverum

Den eine sideveggen på fangstbåsen er brukt som bygningsmaterial på den næraste fangstgrava. Innvendig er båsen om lag 14 m lang og i underkant av 2,5 m brei. Båsen kan i sin tid ha vore nokre meter lengre. Kanskje vart det her fanga så mange som 40 dyr? Foto: Runar Hole

Det var dei mange tunne og store hellene som sette oss på sporet av det «ukjende» leiegjerdet inn mot fangstbåsen. På biletet kan ein sjå dei forfalne restane av dette. Foto: Runar Hole

 

 

Teknikken med massefangst av villrein i Nord-Gudbrandsdalen

samanheng, men og om vi ser ut mot resten av verda. Fleire av anlegga er godt dokumenterte etter at ein byrja å forstå funksjonen til desse kulturminna på 1950-talet. Men i nyare tid har det vorte oppdaga fleire lokalitetar der ein med sikkerheit ser det har vore drive massefangst av rein. Dei nye funna gjer mangfaldet av slike fangstminner større, samstundes som vi som er interessert i dette, stiller fleire spørsmål rundt kva som har gått føre seg. Samstundes har vi fått betre innsikt i korleis ein tidlegare greidde å fange heile flokkar av dei sky grådyra.

Kva er massefangst?

Massefangst av villrein vil si at ein aktivt fangar fleire dyr i eit samanhengande anlegg på ein gang, der det var uråd for dyra å flykte, etter at dei var fanga innanfor sjølve endepunktet. Slike an

legg var rettnok avhengige av drivarar ute i terrenget som jaga dyra inn i ei fangstruse Slik sett så har massefangst og eit preg av jakt, fordi fangstfolka «jakta» på dyr som dei kunne drive inn i fangstanlegget. Forskjellen frå jakt var at det var lett å avlive innfanga dyr utan bruk av jaktvåpen. Vi antek at dyra vart drepne med til dømes anten slag frå ei øks mot kraniet, eller knivstikk i vitale organ.

Starten av massefangsten

Jakt- og fangstfolket i Noreg fann på eit visst tidspunkt ut at det var effektivt å slå saman passiv fangst av reinsdyr i fangstgroper og aktiv jakt til ein ny fangstmetode, som vi nå altså kallar massefangst. Dei fangstgravene som

Fangstbåsen i Verkilsdalsbotn er i svært god stand og ein del av steinmuren er opp mot 1,9 meter høg. Steinrøysene (bildet til venstre) har vore feste for stolpane i leiegjerdet inn mot fangstbåsen. Foto: Runar Hole

Reinsflokkar som vart skremde inn i massefangstruser, forstod ikkje at dei var hamna i ei farleg felle før det var for seint. Desse anlegga var bygd opp slik at vegen inn låg innbydande open. Moglege fluktruter på sidene var utbygd med stengsel og skræmande konstruksjonar. I enden venta den tronge blindvegen kamuflert i terrenget. Reinsdyra hadde god grunn til å frykte menneska endå meir etter at desse fellene vart tekne i bruk. Flokken gav ikkje lenger same tryggleiken som tidlegare.

Nord-Gudbrandsdalen

I fjellområda kring Nord-Gudbrandsdalen er det nå kjent minst 16 ulike lokalitetar der det har vore drive massefangst av villrein. Denne samlinga av slike anlegg, er unik i nasjonal samanheng, men og om vi ser ut mot

 

På Formokampen i Sel kommune er det spor av ei liknande fangstruse. Vidare er det restar av eit anlegg i Gravskardet der Stor-Elvdal, Folldal og Alvdal kommune grensar mot kvarandre. Elles er det kjent ein lokalitet på Frelsareggen og ein ved Netosæterfjellet i Lom kommune. Det må nemnast at anlegget i Hattremsåjuvet ikkje har nokon mura fangstbås. I staden har ein her fanga dyra i enden på eit lite juv med tilnærma loddrette sider. Ein pilspiss

av jarn frå 400-talet er funne på ei berghylle her.

Type 2 anlegg

Anlegga med fleire fangstbåsar, som kan kallast for type 2 anlegg, er plassert i eit opent fjellandskap. Desse er anlegga i Gravdalen Vågå kommune, på Vålåsjøhø i Dovre kommune og ved Bløyvangen i Sel kommune. Her finst det ingen terrengformasjonar som leia dyra direkte mot opninga i rusa, men

var plassert mellom dei terrengformasjonane som hadde dei hyppigaste trekkrutene til villreinen. Difor er det sannsynleg at dei fyrste massefangst-anlegga også vart plassert der det oftast passerte dyr. Den aktive fangsten innebar at dyra vart skremde og jaga inn i ei stor felle. Truleg kjem teknikken med å jage dyr inn i ei «massefangstgrav» på utviklingstrinnet etter at ein meistra teknikken med å mure fangstgraver, fordi det kravde meir arbeid og kunnskap å byggje båsar. For å få til ein effektiv fangst i ein fangstbås, så måtte ein nemleg takla ei større utfordring ved reinen sin åtferd. Som kjent så unngår villreinen det han oppfattar som farleg og det inneber logisk også blindvegar i terrenget som kan hindre vidare flukt. Vi ser dette spesielt når dyra søkjar seg opp på høgdedrag eller ut i opent lende når dei er uroa. Dette er truleg eit instinkt som er spesielt sterkt hjå den norske fjellreinen av di han er tilpassa eit liv på snaufjellet. Fangstbåsen måtte altså gøymast i terrenget og byggjast slik at han såg ufarleg ut. Kamuflasjen til ei fangstgrav er dekket på toppen, men kamuflasjen til ein fangstbås er plassering og utforming av båsen i høve til terrenget. Slik sett så kravde bygging av ein fangstbås meir kunnskap om åtferda til dyra enn tidlegare.

Fangstruser kan delast inn i ulike typar

Type 1 anlegg

Dei enkle opne rusane med ein steinmura fangstbås kan kallast for type 1 anlegg. Desse ukompliserte rusene ligg ofte tett på eller midt i eit reinstrekk med leiande terrengformasjonar på minst ei eller båe flankane. Dyr som vart skremd i oppmarsjområdet til eit type 1 anlegg, flykta mest truleg rett i gapet på rusa på grunn av dei tronge terreng-formasjonane. Vidare var det nok viktig at drivarane heile tida syrgde for at flokken heldt så stor fart fram mot fangstbåsen at dyra ikkje rakk å få områdd seg. Sjølv om desse små anlegga er særs strategisk plassert, så hadde dei ikkje spesielt stor fangstkapasitet. Det var stort sett plass til færre enn 50 reinsdyr i fangstbåsen. Truleg er difor type 1 anlegga av dei eldste vi kjenner til. I Lesja kommune finst det slike ved Bergebua, Trihøa, Hattremsådalen og Hattremsåjuvet. Ved Gravhøa og i Verkilsdalen i Dovre kommune er det tydelege spor av type 1 fangstanlegg.

Dei seksten massefangstanlegga kring Nord-Gudbrandsdalen i den rekkefylgja dei vart oppdaga. 1. Gravhø, 2. Verkilsdalen, 3. Einsethø, 4. Gravdalen, 5. Gravskardet,

6. Frelsareggen, 7. Bløyvangen, 8. Hattremsådalen, 9. Bergebua 10. Trihøe, 11. Felling-vatnet, 12. Verket, 13. Hattremsåjuvet, 14. Vålåsjøhø, 15. Formokampen, 16. Netosæterfjellet.

Her er det ei skisse over ei tenkt massefangstruse, for å illustrere korleis ho kan bli

konstruert i hop med terrengformasjonane (b). Rusa sett ovanifrå (a). Drivarane har fått ein flokk fram i gapet på anlegget og dei gjer seg synlege i terrenget for hindre at flokken gjer retrett (a). Reinsdyrflokken ser da høgdedraget i anlegget som ei fluktrute (c). Når dyra er kome på toppen av denne høgda ser det ut som dei kan flykte vidare, sjølv om det er eit trugande leiegjerde på flankane (d). Geilen blir berre smalare fram mot båsen som er gøymd på skrå ned i eit søkk for å hindre at dyra oppfattar den som ein blindveg (e).

 

anlegga ligg likevel strategisk plassert i eit område med sterke reinstrekk. I og med at landskapet er opent så har fangstfolka oftare fått auga på reinsflokkar som trekte inn i området på langt hald. Det opne landskapet gjorde

det lettare å ha oversikt på kva retning dyra trekte, og korleis dei oppførte seg under inndrivinga. Det trengst fleire drivarar til å omringe flokken om ein ikkje får hjelp av leiande terreng. Truleg kravde også drifta av type 2 anlegga

større kunnskap om åtferda til villreinen og meir erfaring med handtering av dyreflokkane enn tidlegare. Når vi veit at reinen kjenner seg tryggare i ope landskap, så kan vi sjå for oss at inndrivinga mot massefangstanlegget gjekk forholdsvis roleg for seg, dersom drivarane var erfarne nok. Til dømes går sjeldan reingjetarar rett bak ein uroleg flokk med tamrein, men helst på den sida dei trur dyra kan styre ut til. På same måte gjaldt det truleg at dei ulike drivarane kring ein villreinflokk jaga på tilstrekkeleg til rett tid og stad, for at ein skulle lykkast med å styre dyra heilt fram til gapet på fangstrusa.

Fleire fangstbåsar kan bety fangst av fleire dyr, og det er logisk at fangstfolka vart meir opptekne av dette etter kvart som dei meistra teknikken med massefangst betre. I type 2 anlegga kunne det truleg fangast mellom 100 og 200 reinsdyr i fangstbåsane. Eit anna element som kan vera med å forklara at anlegg med fleire båsar er

Slik er fordelinga av dei ulike massefangsttypane i undersøkingsområdet. Legg merke til kor nært type 3 anlegga ligg til bygda og garden Tofte som høyrde til kongen i

mellomalderen. Kart: Raymond Sørensen.

Fangstruser som er utstyrt med fangstbåsar kan delast inn i tre hovudtypar. Storleiken på typane er ikkje i rett målestokk til kvarandre på denne skissa. Legg merke til at type 3 anlegga har tuftar og bekk ikkje langt frå fangstbåsen. Fangstkapasiteten til type 1 anlegga var stort sett under 50 dyr. I type 2 anlegga kunne det truleg fangast mellom 100 og 200 dyr. Type 3 anlegga hadde ein fangstkapasitet på over 1000 reinsdyr.

 

det einaste med tre fangstbåsar. Rett nok er dette det type 2 anlegget der det var lettast å driva reinen inn i rusa på grunn av terrengforholda i kombinasjon med det breie gapet på rusa.

Eit vassfangstanlegg og dei største fangstrusene

Dei største og mest komplekse massefangstanlegga er truleg av dei yngste. Desse tre spektakulære anlegga ligg ved Fellingvatnet og på Verket i Lesja kommune, samt ved Einsethø i Dovre kommune. Buplassane som høyrar til lokalitetane, vitnar om at her oppheldt det seg mykje folk, og det tydar og på stor fangstaktivitet. Ved Fellingvatnet vart dyra jaga ut i vatnet, i staden for ned i ein gøymd bås. Dateringar frå tuftene har peikt på at anlegget var i drift i vikingtida. Fangst i vatn er ein gamal teknikk, men ved

meir moderne, er at dei har eit større gjerdesystem, og er dermed meir arbeidssame å byggja. Men den viktigaste faktoren til at desse meir kompliserte rusene truleg blir utvikla på eit seinare stadium, er at det er meir krevjande å meistre teknikken under inndrivinga. Anlegget i Gravdalen er det einaste som har hatt båsar med ulik byggjemåte. Her er den eine bygd av tre og den andre mura av stein. Alle dei andre fangstbåsane i type 2 anlegga har vore bygd i av trevirke. Kan difor Gravdalsanlegget vera den eldste type 2 rusa? Anlegget på Vålåsjøhø er lite og enkelt, men ut i frå lendet så har det nok kravd mykje kompetanse, for å få manøvrert dyra inn i denne rusa. Anlegget på Bløyvangen kan være det siste som vart konstruert med type 2 teknikken. Dette fordi det er eit mykje større anlegg med lange leiegjerder og

Fellingvatnet så var dei naturlege føresetnadane for å driva dyra ut i vatnet mindre. Vatnet er forholdsvis lite og rundt. Samstundes er det ikkje er noko sterkt leiande terreng nært inn mot vatnet. Men i større målestokk så var det eit betydeleg reinstrekk her i det opne landskapet. For å gjere Fellingvatnet til ein eigna stad for massefangst, måtte det difor konstruerast lange leiesystem. Ut i frå eit teknologisk nivå så er anlegget på Fellingvatnet ikkje spesielt avansert. Det er difor naturleg å tenkja seg at vassfangstanlegget vart bygt før dei to andre store fangst-anlegga på Einsethø og Verket, som kan definerast som type 3 ruser.

Type 3 anlegg

Type 3 anlegga hadde store samlekveer med berre ein fangstbås laga av trevirke. Desse anlegga er datert til mellomalderen. I dei store samlekveene kunne ein oppbevara mange reinsdyr i lengre tid. Dette gjorde at det ikkje var naudsynt med fleire fangstbåsar. Samstundes vart det meir effektivt å avlive dyra på berre ein stad, fordi ein kunne jage mindre delar av flokken mot rusespissen. Fanga dei ein stor flokk på til dømes fleire hundre dyr, må vi rekna med at avliving og slakting gjekk føre seg over mange dagar. Lokalitetane ligg og i eit ope landskap og inndrivinga gjekk føre seg på liknande måte som i type 2 rusene. Dei arkeologiske spora tydar riktig nok på at det heile var meir omfattande organisert. Anlegget på Einsethø har det største og lengste gjerdesystemet. Men spora av denne rusa er noko innfløkt og det er ikkje heilt enkelt å forstå korleis det heile har gått føre seg, både under inndriving og handtering av dyra inne i kvea. Rusa på Verket, derimot, er enkel i sin oppbygging med berre det nødvendigaste gjerdesystemet på trass av at anlegget er stort. Utforminga av rusa på Verket verkar å vere meir moderne og meisterleg utført. På ein måte så liknar det eit idealanlegg for fangst av rein og er difor kanskje mest gjennomtenkt på førehand? Til dømes så er konstruksjonen slik at når ein ser på kartet over rusa, forstår ein raskt korleis det heile har fungert. Her har reinen vorte jaga inn mellom dei konvergerande leiegjera og inn i den store samlekvea. Dyra vart seinare jaga ned i den mindre avlivingskvea og det er lett å forstå at dyra enda opp i rusespissen. Kanskje er dette

 

anlegget basert på erfaring frå andre anlegg i kombinasjon med ein teoretisk tenkt modell. I så fall vitnar dette om høg kompetanse til dei som stod bak. Dette kan peike i retning at rusa på Verket var den siste som vart konstruert i Nord-Gudbrandsdalen.

Oppsummering av anlegga

Massefangstrusene er plassert slik i terrenget at dei ikkje verkar trugande på reinsdyrflokkane. Leiegjerda er ofte plassert lågt i terrenget eller bak små høgdedrag, slik at dei ikkje var synlege på avstand. Som regel ligg det også eit høgdedrag eller ein oppoverbakke midt mellom dei konvergerande leiegjerda. Reinen flyktar helst opp i høgda for å riste av seg forfølgjarar og for å få oversikt. I gapet på eit massefangstanlegg så såg den beste fluktruta ut til å gå vidare inn i anlegget. Difor trong nok ikkje drivarane bruke så mykje krefter på å presse på flokken, når dyra sjølv valde å springa inn i rusa. Den finurlege oppbygginga av anlegga forset ofte heilt fram til fangstbåsen, på den måten at reinen vart lura til å flykte framover samstundes som rusa vart

trongare.

Type 1 anlegga ligg i eit terreng med leiande terreng på minst ein flanke. Som regel er dette bratt steinur som er vanskeleg farbart for reinsdyra. Type 1 anlegga ligg som oftast langt frå rennande vatn. Type 2 anlegga ligg på høgdedrag i eit meir opent landskap. På desse lokalitetane er det heller ikkje rennande vatn med unnateke for Gravdalen, der anlegget ligg tett ved skråningar med rennande vatn frå smeltande snøfonner. Type 3 anlegga ligg nært til bygda og spesielt nært til storgarden Tofte. Desse anlegga er bygd med ei stor samleinnhegning kring eit høgdedrag. Rusespissane går ned i mindre dalføre der det finst rennande vatn. Tuftane som høyrer til anlegga ligg like ved fangstbåsen. Tilgang på vatn er som kjent ein føresetnad for buseting og rennande vatn var avgjerande for å kunne drifte store massefangstanlegg. Med andre ord så kan det sjå ut til at det er ein samanheng mellom tilgangen på vatn og fangstkapasiteten.

Historisk kontekst

Massefangsten av villrein i ruseforma anlegg vart drive i jarnalderen og mellomalderen i fjellområda kring Nord-Gudbrandsdalen. Den eine årsaken til utvikling av denne teknikken skuldast åtferda til villreinen som

Kunnskapen om massefangst av villrein gjekk i gløymeboka i mange hundre år, i Nord-Gudbrandsdalen. Men teknikken med å fange reinsflokkr kom attende i ei ny form gjennom tamreindrifta på 1900-talet. Her ser vi døme på det under inndriving av tamrein i sorteringskvea til Lom tamreinlag. Sikkert ikkje eit så ulikt syn som da villreinen i si tid vart jaga inn mot båsane i dei gamle fangstrusene. Foto: Jan Stokstad.

Kart over det ein meiner var kongsgardar i tidleg mellomalder. Vi ser at kongsgarden Tofte har ein sentral plassering i forhold til massefangstanlegga kring Nord-Gubrandsdalen.

 

gjorde det mogleg å fange mange dyr på ein gong. Den andre årsaka var truleg at lokale høvdingar og kongen ville skaffe seg verdifulle produkt å handla med. Garden Tofte på Dovre, vert truleg kongsgard allereie frå vikingtida og den viktigaste basa til kongsmakta i Nord Gudbrandsdalen, i mellomalderen. På denne tida var skinn og gevir ettertrakta produkt i Europa. Turka kjøt og feitt frå reinsdyra kunne sikkert og bli eksportert ut av Nord-Gudbrandsdalen. Truleg blir teknikken med massefangst i enkle ruser teken i bruk i tida kring Kristi fødsel. Men anlegg beståande av konstruerte leiegjerde og fleire fangstbåsar blir nok fyrst vanleg på eit seinare tidspunkt. Anlegga varierer i form og storleik i høve til terrenget. Det kan sjå ut til at fangstfolka bygde stadig større ruser, samstundes som dei vart flinkare til å handtere villreinflokkane. Dei ulike typane av fangstruser kan representere ulike tekniske og teknologiske nivå for å fange reinen. I vikingtida meistrar dei å drifte store anlegg og det er difor sannsynleg at storskalateknikken har utvikla seg i tida før det. I mellomalderen tok fangstfolka i bruk anlegg med samlekve der dei kunne oppbevara større villreinflokkar i kanskje fleire veker. Dette gjorde dei i stand til å slakta fleire dyr over eit lengre tidsrom. Ved bruk av samlekve gjekk færre ressursar til spille og avkastninga vart høgare når ein kunne fordela arbeidet på mange dagar. Massefangsten i Nord-Gudbrandsdalen ser ut til å stoppe brått på slutten av 1200-talet. Arkeologiske undersøkingar så langt syner det. Dette kan forklarast med den historiske utviklinga på denne tida. Hanseatane tok over handelsnettverket til nordmennene mot utlandet på slutten av 1200-talet. Det er likevel eit viktig poeng å påpeike at den bråe slutten også kan være teikn på dårleg økonomisk utbytte. Kanskje vart villreinstamma betydeleg redusert av den intensive fangsten i mellomalderen.

Litteratur

Hole, R. 2013. Massefangstanlegg for villrein. Ei studie av sosial kontekst basert på romlege og kronologiske variablar. Masteroppgåve i arkeologi. NTNU. Trondheim. 107 s.

 

Ved en rekke av vannene nord på Hardangervidda ligger det ruiner av store steinbuer fra middelalderen med overgrodde hauger av reinsdyrbein utenfor, bein som røper at det er fangstbuer vi står ved.

Lokalhistoriske sagn om hvorledes jakten hadde gått til var kjent i de nærliggende bygdene helt til i begynnelsen av forrige århundre. Bortsett fra i ett av dem ble det fortalt om hvorledes reinen ved hjelp av varderekker hadde blitt drevet på vannene for der å ha blitt møtt av jegere i båter og drept. Hjalmar Negaard som for rundt hundre år siden var den første som gjorde systematiske arkeologiske undersøkelser på Hardangervidda, trakk blant annet på grunnlag av ett av disse sagnene den slutningen at i områder som var rike på innsjøer måtte denne form for fangst ha vært en nærliggende metode for jegere med en primitiv våpenteknologi.1 For selv om rein er omtrent ute av stand til å identifisere

objekter som er i ro, oppdager de uten vanskelighet den aller minste bevegelse allerede på lang avstand. Reinen ville derfor i de fleste tilfeller ha reddet seg ved flukt lenge før en jeger klarte å komme den så nær at han kunne nedlegge den med sine piler. Følgelig har villreinjegere overalt funnet alternative løsning til individuell jakt med pil og bue. På Hardangervidda som var så rikt på innsjøer var det, som Negaard så så klart, nærliggende å drive reinen ut i vann. Dette ble gjort ved hjelp av strategisk plasserte rekker av steinvarder og stokker, hvor det var festet noe som med sine bevegelser i vinden, og sammen med drivere, skremte reinen slik at de flyktet mot vann hvor de ble møtt av jegere i båter. Siden svømmende dyr hemmes i sine bevegelser av vannet ble det der mulig for jegere å komme dem så nær at pilene kunne bli dødelige. Drivfangst som endte på vann hadde også den fordel at rein, når den flyktet unna drivere, frivillig valgte å legge på svøm.

Otto Blehr (født 1927) er norsk etnolog/folklorist/sosialantropolog og statsstipendiat. Han studerte antropologi ved University of British Columbia 1953–1955, og tok magistergraden i folkelivsgransking (etnologi) ved Universitetet i Oslo i 1957. Han var forskningsstipendiat NAVF 1960-64, universitetsstipendiat ved Institutt for sosialantropologi, Universitetet i Bergen 1965–1969, forsker i Hardangerviddaprosjektet for Tverrvitenskapelig Kulturforskning (HTK), Bergen 1970–1975, førsteamanuensis ved Institutt for samfunnsforskning, Universitetet i Tromsø 1976 og 1978 og førstelektor ved Institutt for folkloristikk, Universitetet i København 1977. Blehr var statsstipendiat mellom 1978 og 1997, og ble utnevnt til æresdoktor ved Stockholms universitet i 1990. (Kilde: Wikipedia)

Styrtfangstanlegget i Gravskar på
Hardangervidda

En av de perifere dyregravene i Gravskar, beliggende i fjellsiden sørover mot Lass-heldretjønnene. ”Låvebroen” av grus og jord som ledet opp til graven vestfra, har gjennom årene erodert, så i dag er det bare de store steinene i underlaget tilbake.

 

Bredden på dem er ca 60-80 centimeter, og lengden så vel som dybden er rundt 2 meter. Vanligvis finner vi gravene to og to sammen, mer sjeldent finner vi tre, eller en grav alene. Selv om mange av dem i dag er sammenraste, er de takket være lave rekker av stein diagonalt ut fra hjørnene lette å kjenne igjen som dyregraver. Når en rein som under beitetrekk beveget seg fremover med hodet lavt kom til en slik

rekke ville den velge å beite fremover langs den, istedenfor å krysse over til den andre siden. Denne adferd ville uvegerlig lede reinen mot graven hvor et dekke av kvister og mose tilsynelatende tilbød den en grei passasje. Når den så benyttet seg av dette falt den gjennom dekket og ned i graven.2 De karakteristiske lave steinrekkene som ledet mot gravene viser med all tydelighet at de har blitt brukt til passiv fangst av dyr på beitetrekk. For rein på flukt ville rekkene nemlig ha vært alt for lave til å ha hatt noen innvirkning på deres valg av fluktvei.

Det er derfor forbausende når det i det ene sagnet som avviker fra de andre fortelles at det var i dyregraver, ikke på vannet, reinen ble drevet. Sagnet ble nedtegnet i begynnelsen 1880-årene av Haukenæs, og lyder slik:

"I Finsetdalen paa det Sted, som kaldes Graveskard og ligger ved det omtalte Sund, som [Finnsberg] Vandet danner, var det anlagt flere sådanne Grave, og her lykkedes Jagten allerbedst. For å lede Dyrene til Gravene havde man muret op to Rækker af Varder, – der endnu staar – og over disse Varder havde man spændt stærke Snorer. Disse Gader smalnede af mod Gravene, men havde en betydelig Vidde udad mod Fjeldene. Ude mod Enden af

Dette skyldes den evolusjonistiske tilpassing reinen har til ulv, som da vil avbryte forfølgelsen. Det som var en god tilpassing til ulv, ble med andre ord nå det motsatte, siden jegerne jo nettopp ville ha dem ut i vannet.

Foruten spor etter drivfangstanlegg som ender i vann, finner vi på Hardangervidda, som i andre fjellområder, oppmurte dyregraver som har vært brukt under passiv fangst av villrein.

Det er i skråningen mellom fjellsiden her og tjernet reinen har kommet i sin flukt ned mot anlegget som ligger til høyre rett utenfor bildet.

Detalj av C. A. Blichs Situasjons Kart over Finsedalen Leirbotten med Gravskar.

(Irettelagt i Høifjeldskommisjonen 23 april 1912.) Under Gravskar og Hogneskar ligger Lassheldretjønnene i det som på kartet kalles "Finse-elv", og som kommer fra ”Finse-v. (Finnsbergvatnet) med ”Sundtangene” (Sumtangene).

 

Snorene hang der Bjelder, som ringede, naar man berørte Snorene. Naar Dyret kom ind i disse Gader, var de indgjerdede til begge Sider og trængtes mer og mer sammen henimod Gravene. Berørte de Snorene, ringede Bjeldene og skræmte dem i vild Flugt afsted mod sin egen Fordærvelse. De, som ikke faldt i Gravene, sprang paa Vandet for at svømme over det smale Sund; her havde imidlertid Jægrene sat op en mur – som endnu er synlig – og som stengde til den ene Side, og paa den anden laa en Mand skjult i en Baad med store Jernhager og Kroge, som han hug i Dyrene, drog dem tillands og dræbte dem". 3

Nå ligger Gravskar mellom Helveteshorgi og Helvetesnuten, og ikke slik sagnet forteller flere kilometer lengre øst ved Finnsbergvannet. Den som fortalte sagnet til Haukenæs har ikke klart å holde sagnet fra Gravskar adskilt fra ett som ble fortalt fra Sumtangen om drivfangst på Finnsbergvannet. Det er følgelig ikke ett sagn vi har å gjøre med, men deler av to forskjellige. I selve Gravskar og i tilknytting til det, er det til sammen ni graver. Tre av dem ligger fangststrategisk til mellom en bratt fjellside og et lite tjern syd i skaret og ville helt sikkert ha blitt benyttet om reinen, slik sagnet sier, hadde blitt drevet i gravene. Som i andre sagn, når noe blir fortalt som om det er sant, var det også i sagnet fra Gravskar viktig å kunne overbevise om at det som ble berettet virkelig medførte riktighet.4 Her fortelles det derfor at de to rekkene med varder som skulle ha ledet reinen mot gravene fortsatt står der. Men det er ikke spor etter noen varder, hverken stående eller sammenraste i tilknytting til noen av gravene i Gravskar. Derimot forteller de lave steinrekkene som går ut fra kortsidene av dem med all

tydelighet at også disse, som alle andre oppmurte dyregraver, var beregnet på passiv fangst.

Hvorfor fortelles det da i dette ene sagnet om drivfangst som endte i dyregraver? Øyvind Bakke var den som fant forklaringen. I 1982 registrerte han: «syv stolpefester, alle markerte ved en tydelig steinsetting» 5 som: «sammen med et steingjerde på nedsiden, [kan] ha sperret den naturlige nedgangen fra skardet og trolig har ledet dyra ut mot stupene og skrentene lengre vest».6 Han er forsiktig i sitt utsagn, men det 25-30 meter lange sammenraste

steingjerdet, og noen korte gjerdestubber 100-150 meter syd for de tre sentrale gravene i skaret, og på østsiden av juvet hvor bekken fra Gravskar renner sydover mot Lassheldretjønnene, forteller at dyr som har kommet ned skaret nordfra har hatt stor fart, noe som utvilsomt peker mot styrtfangst. For en ting var det når reinen var skremt av drivere uten å være presset. De ville da ha trukket unna driverne, samtidig som de ikke ville ha brutt igjennom rekken av varder og stokker som ledet dem dit driverne ville ha dem til å legge på svøm. Noe helt annet var det når drevet som her endte i et stup, da var det ingenting som ville ha motivert dyrene til å fortsette over kanten av det. Tvert imot, hadde reinen fått en mulighet til det ville de ha stoppet opp. For å få dem ut over et stup måtte derfor drevet bli så hardt at flukten ble panikkartet. Dette førte ikke bare til at reinen ikke ville klare å stoppe opp før stupet, men også til at de på veien dit ikke lengre ville ha

Detalj av det 20-25 meter sammenraste steingjerdet som har kanalisert reinen mot stupet i bakgrunnen.

Oversiktskart over den nordligste delen av Hardangervidda. Foruten Gravskar er de store fangstbuene avmerket.

 

ha blitt fortalt om styrtfangsten her, om hvorledes reinen under drevet ikke klarte å stoppe når de kom til stupet. Men så, før eller senere, må styrtfangsten ha blitt byttet ut med drivfangst i dyregravene, og sagnet har ellers fått den samme generelle utformingen som dem som dreier seg om drivfangsten på vannene.

Hardangerviddas rikdom på innsjøer, og det at rein velger å legge på svøm når den er forfulgt, gjør at det ikke er forbausende når vi finner at jakt på svømmende dyr helt frem til Svartedøden har vært den dominerende formen for drivfangst på Hardangervidda.9 Forbausende er det heller ikke når vi finner de fleste av de store buene med sine beinhauger og varderekker ligger ved vannene i nord. Disse vannene danner flaskehalser som bukkene måtte passere når de i brunsten om høsten trakk alene eller noe få sammen fra sommer-områdene nord for Hardangerjøkulen og området ved Hallingskarven mot den sentrale delen av Hardangervidda med sine fostringsflokker. Den mest kjente av disse fangstlokalitetene er Sumtangen ved Finnsbergvatnet. Sammen med de to ved Storekrækkja og den ene ved Ørtern har de fanget opp de fleste av høsttrekkene. Men også lengre vest trakk bukkene sørover. Her var det gjennom de flaskehalsene som Gravskar og naboskaret Hogneskar dannet mellom fjellene. Ikke uventet viser det seg at det også i sistnevnte skar finnes sammenraste steingjerder som hadde ledet mot stup.10 Siden det

på begge disse stedene ikke var noen vann som dyrene kunne drives ut i måtte drivfangstmetoden her være en annen, og da var det styrtfangst som ble alternativet.

...................

¹ Negaard, H. 1911. Hardangerviddens ældste befolkning. Undersøkelser og fund.

Bergens Museums Aarbok 1911. Nr 4..

2 Blehr, O. 1972. Hva dyregravene på Hardangervidda forteller om villreinfangst.

Viking XXXVI.

3 Haukenæs, T. S. 1884, s 120. Natur, Folkeliv og Folketro i Hardanger belyst ved Natur- og Folkelivsskildringer, Eventyr, Sagn, Fortellinger o. s. v fra ældre og nyere Tid Første del: Eidfjord. Hardanger.

4 Blehr, O. 1974, s 15. Folketro- og sagn-forskning. Universitetsforlaget Oslo, Bergen Tromsø.

5 Bakke, Ø. 1984, s 148. Dyregravene på Hardangervidda. En skisse av deres forekomst og bakgrunn. Årbok for Norsk Skogbruksmuseum nr 10.

6 Bakke, Ø. 1985, s 105. W. F. Korens innberettning fra Hardangervidda i 1840. Hardanger, Årgang 1985.

7 Jenness, D. 1922:149-50. Life of the Copper Eskimos. Report of the Canadian Arctic

Expedition 1913-18. Ottawa.

8 Burhol, P. C. 2012. Personlig meddelelse.

9 Blehr, O. 2012. Medieval reindeer drives at Sumtangen, Hardangervidda: Two interpretations. Fornvännen 2012(107):2.

10 Det jeg i 1972 i Hogneskar tok for et

sammenrast steingjerde bygget for å lede rein mot to dyregraver (se fotografi på side 125 i min artikkel om dyregraver som det refereres til over) skulle jeg ha forstått ikke var beregnet på beitende dyr. Som gjerdene i Gravskar vitner også dette om styrtfangst. Her var det for å hindre reinen fra å flykte vestover isteden for mot stupet lengre sør i skaret.

latt seg avskrekke av rekker av varder og stokker med uroer, men like gjerne kunne ha valgt å flykte gjennom dem.7 Fra andre områder hvor styrtfangst har vært en alternativ fangstmetode til drivfangst på vann, kjenner vi til at stein- eller stolpegjerder, høye nok til at reinen ikke har kunnet komme over dem, derfor har erstattet varder og stokker. Ved de to styrtfangstanleggene Handalseggi og Tuftafjellet ved Fresvikbreen syd for Sognefjorden er for eksempel steingjerdene i dag henholdsvis 1,2 og 1,5 meter høye. Ved Handalseggi bærer muren preg av forfall, men begge må da anleggene var i bruk ha vært høye nok til at reinen ikke har kunnet komme over dem.8 Det samme må også ha vært tilfelle med de nå sammenraste gjerdene i Gravskar. Ingen av dem går helt frem til stupet, noe som kan ha hatt sammenheng med at når reinen hadde passert det lengste av gjerdene var veien videre mer eller mindre gitt. Det er også mulig at en driver plassert lengre syd, sammen med varder vi finner her, kan ha sikret at dyrene ville ha dreiet av vestover mot stupet. Siden juvet er smalt ville reinen selv på nært hold ha oppfattet skråningen på vestsiden av det som en direkte fortsettelse av bakken på østsiden. De ville derfor først ha oppdaget juvet når det var for sent for dem til å kunne stoppe opp. Fallet har vært 2.2 meter ned på en hylle som på grunn av en stor steinblokk på vestsiden ut mot selve juvet nærmest var som en lite rom på ca 6 m².

Opprinnelig må med andre ord sagnet

Utsikt vestover mot juvet og stupet. En ansamling av stein på en steinblokk nede til venstre i bildet har tjent som feste for en pinne eller stokk med uroer. Flere varder sees bak steinblokken og ut mot juvet.

 

Av Frid Kvalpskarmo Hansen, Norsk institutt for naturforskning (NINA)

For 1000 år siden spilte villreinen en sentral økonomisk og politisk rolle i Norge – i tillegg til at den sørget for nykjemmet hår i hele Europa.

Vi befinner oss i Rondane, 1000 år tilbake i tid. Det er en kald, klar høstmorgen, og duggen perler seg i pelsen til reinflokken som er på vei opp fjellryggen mot Formokampen.

Ser du flokken ovenfra danner den en spiss, med en ledersimle helt i front. Gamle reinjegere kaller ofte slike ledersimler for varsimler, siden hun alltid er på vakt.

Også denne morgenen er det varsimla som reagerer først. Flokken er nesten på toppen, da en rekke med staver kommer til syne på vestsiden av fjellryggen. Øverst i stavene er det festet en bit bjørkenever, som fanger varsimlas oppmerksomhet når de flagrer i vinden. Hun blir utrolig, og stopper et øyeblikk opp mens hun speider mot stavene. Bak henne presser dyra seg sammen. Alle prøver å komme seg til inn den tryggeste plassen i flokkens sentrum. Med ett skyter varsimla fart, og trekker med seg flokken opp mot toppen – bort fra stavrekken. Villreinen trekker alltid oppover når de blir skremt, slik at de får best mulig oversikt over mulige rovdyr på både to og fire bein.

Ved toppen griper panikken reinflokken. Enda en stavrekke dukker opp på østsida av ryggen, det er kun en smal passasje som er åpen for flukt. Flokken prøver å skifte retning, men med ett dukker det opp jegere i bakkant av flokken.

Varsimla er desperat. Den eneste utveien er passasjen mellom stavrekkene. Det er først når hun kommer over toppen hun oppdager at flokken er ledet inn i en felle – rett inn i et massefangstanlegg. Veien er stengt av en halvsirkelformet fangstbås, med høye vegger murt i stein. Hun prøver å rygge bakover, men trykket fra flokken bak er for sterkt. Reinen presses inn i fella, og

når båsen er full, stenges den effektivt av jegerne. Så hankes en og en rein gjennom en port på den ene sideveggen. Én mann holder reinen fast, en annen løfter øksa til et dødelig slag. Inne i båsen går reinen i ring, i desperat jakt på en utvei. En grov neve kommer gjennom porten igjen, og med et fast grep røskes varsimla ut. Øksa løftes.

Når alle dyrene er slaktet, bunter en av jegerne skremmestavene sammen. Mens de andre mennene laster fangsten på hesteryggen, går han et stykke nedenfor varden. Mellom to steiner gjemmer han stavbunten, klar for neste fangst.

Værsimla blir utrolig, og stopper et øyeblikk opp mens hun speider mot stavene. Bak henne presser dyra seg sammen. Foto: Per Jordhøy

Skremmestavene og snøret er på plass. Så festes gaffa-teipen, som etter hvert, flagrer kraftig i vinden. Foto: Frid K. Hansen

 

En reise i tid

Tilbake i nåtiden bøyer arkeolog Runar Hole seg over en grønn tursekk, og spenner fast en bunt meterlange bjørkestaver. Han har fremtoningen til en sjenert tenåring, selv om han har passert 40. Vi befinner oss i 1000 meter over havet i den gamle setergrenda Høvringen – sørvest i Rondane, med utsikt mot Jotunheimen. Herfra har turistene funnet veien til fjells helt siden 1800-tallet, da de første engelskmennene slang geværet over nakken og stakk til fjells på reinsjakt. I dag går imidlertid ferden enda lengre tilbake i tid. Målet er et over 1000 år gammelt

fangstanlegg for rein – et såkalt massefangstanlegg – som ligger på toppen av Formokampen. En konstruksjon bygd på en tid da Norge var et land i borgerkrig, slagmarkens kjemper var ikledd rustning i skinn og villreinen var fjellets gråe gull.

– Vet du hva jeg kom til å tenke på?

Runar reiser seg og vipper sekken på ryggen. Han kompenserer for lavt stemmevolum med høyt engasjement.

– Dette er antagelig første gang på 1000 år at noen setter opp skremmestavene i dette massefangstanlegget. Tenk på det!

Norge i borgerkrig

For tusen år siden lå Norge og bikka mellom vikingetid og middelalder. Vi hadde så smått begynt å få våre første rikskonger i folk som Harald Hårfagre, Håkon Gråfell, Eirik Blodøks og Olav den hellige – navn vi enda hører gjenlyd av i dagens monarker. Striden mellom kongsemnene ble stadig mer opphetet utover 1000-tallet, og perioden mellom 1130 og 1240 kalles av den grunn ofte borgerkrigstiden. Tross stridigheter var dette en periode med stor vekst. Befolkningen ble fordoblet fra 200 000 til 400 000 innbyggere mellom 1000- og 1200-tallet, og den første

 

håndfullen byer vokste frem.

– Det var likevel mindre enn tre prosent av Norges befolkning som bodde i byer i sein vikingetid og tidlig middelalder. Du må huske at de minste byene på denne tiden bare hadde noen hundre innbyggere, og de største – slik som handelsbyen Bergen – ikke hadde mer enn noen tusen.

Det forteller Jon Vidar Sigurdsson som er professor i Historie ved universitetet i Oslo. Han forklarer at selv om Norge var i vekst, så levde folk flest fra hånd til munn.

– Vanlige folk hadde stort sett ett sett med klær. De rike kunne du kjenne igjen på lang avstand, siden de var de eneste som hadde farget tøy.

Eksport av villrein

Generelt kummerlige kår gjorde at det var vanlig for høvdingene å kjøpe bøndenes lojalitet gjennom store fester, med fri flyt av kjøtt og mjød.

Denne smøringen av lekmannsstanden var ikke gjort bare med tanke på krig, det var også viktig for høvdingene å ha god tilgang på arbeidskraft. Maktkampen som hadde preget samfunnet siden starten av vikingtida gjorde at det var viktig for kongene og høvdingene å skaffe seg et økonomisk overskudd. Dette gav grunnlag for en større hird og økt makt. Naturressursene var – da som nå – en viktig måte å skaffe seg inntekter på, og dette gav villreinen en sentral rolle på den politiske scenen.

– Villrein var en ressurs som kunne utnyttes nokså intensivt. Så lenge du hadde arbeidskraft nok, kunne du skaffe store mengder fangstprodukter på kort tid, forklarer arkeolog Runar Hole.

Hole legger til at de største massefangstanleggene ligger i tilknytning til store gårder, noe som støtter teorien om at villreinfangst var en kilde til rask profitt. Tofte kongsgård i Gudbrandsdalen – som i sin tid gav husly til Harald Hårfagre – ligger for eksempel i tilknytning til to fangstanlegg med rom for over tusen dyr. Disse anleggene fungerer som en innhegning, slik at reinen kunne bli slaktet over en periode på flere uker.

– Slike anlegg produserte for eksport til utlandet. Det var stor etterspørsel i Europa etter gevir, som ble brukt til produksjon av bruksgjenstander som kammer. I tillegg ble skinn i denne perioden brukt til alt fra å lage rustninger til å kle tak på borger.

Arkeolog Hole forteller at Trondheim ble en svært viktig handelsplass mot slutten av vikingtida. Det er rimelig å anta at mye av fangsten fra Gudbrandsdalen ble fraktet over fjella, og eksportert herfra.

– Etter 1030 utviklet også kirken seg til en betydelig samfunnsinstitusjon, som utfordret kongemakten. Handelsinntekter fra villrein ble dermed enda viktigere for å holde på makten, utyper Runar Hole.

Siste skanse

Tilbake på Høvringen krysser vi parkeringsplassen og svinger inn på stien som går opp til Formokampen 1428 meter over havet. Med på turen er også Per Jordhøy – en lystig nord-gudbrandsdøl med bart. Etter en dag med Per vet jeg både nøyaktig lokasjon for alle bilulykkene han hadde på 70-tallet, og når på 80-tallet han

kjøpte sin første Bergans-jakke. Han er i tillegg en mann som har skrevet en god bunke bøker om villrein, ved siden av at han i mange år har arbeidet med å kartlegge massefangstanlegg i NINA – Norsk institutt for naturforskning.

– Legger du merke til hvor frodig det er her vi går nå?

Vi har passert tregrensen med omkring hundre høydemeter når Per leder oppmerksomheten min ned til stien. Med ett oppdager jeg at det er som om det renner en elv av grønt nedover den ellers steinete fjellsiden.

– Det er fordi villreinflokkene har trukket over fjellryggen her i hundrevis av år, og gjødslet veien etter seg, forklarer Per entusiastisk.

Men villreinen som en gang hersket disse fjellene, holder i dag stand bak siste skanse. Norge er i dag det eneste landet i Europa som enda har rester av den opprinnelige ville fjellreinen.

– Til sammen finnes det anslagsvis 35 000 dyr fortelt på ulike fjellområder i Sør-Norge. Det er likevel bare omkring en femtedel av disse som stammer fra den opprinnelige ville reinstammen. Resten har enten sitt opphav i tamrein, eller en salig blanding av vill- og tam rein. Tamreindriftene i Sør-Norge hadde sin glanstid på 1800- og langt inn på 1900-tallet, forteller Jordhøy.

Han legger til at det enda er tamreindrift i noen sør-norske fjellstrøk – for eksempel i Vågå og Lom.

Fulgte reinen nordover

Hvis den norske villreinbestanden skulle gå tapt vil det også bety punktum for en innholdsrik historisk relasjon. Arkeologiske spor viser at

 

på at det var en elite som etterspurte luksusgjenstander, som samtidig hadde kontroll over handelsnettverket, legger Runar Hole til.

Skremmestaver i isbreer

Vi når toppen av Formokampen 1428 meter over havet, og i det vi bikker varden dukker fangstbåsen frem. Selv om veggene er halvannen meter tykke på det breieste, er den vanskelig å se før den er rett foran deg. Vi setter oss ned med ryggen inn mot båsen og tar en kaffepause. Jeg skrur av termoskoppen, men i det jeg tipper flasken blåser kaffen innover fjellheimen i et blaff.

Selv om vinden skaper utfordrende kaffepauseforhold, var den nyttig når man drev med reinfangst. I flere isbreer har det nemlig smeltet frem skremmestaver, som har gitt ny kunnskap om hvordan fangsten foregikk.

– Stavene er omtrent en halv meter lange, og noen av de har en bit never eller spon festet i en snor på toppen. Reinen er oppmerksomme på ting som stikker opp i silhuett, men reagerer først og fremst på bevegelse. Det var derfor viktig å feste på en neverbit som kunne flagre i vinden, forklarer Runar.

Liknende metoder er også brukt andre steder med villreinjakt. I Sibir ble gåsevinger montert på varder som reinskremsel, mens de på Grønland brukte trepinner med torv på toppen. I dag får metoden ytterligere én variasjon i form av gaffateip, som Runar leiter frem fra sekken samtidig som han løsner bunten med bjørkestaver. Entusiasmen er nesten sterkere enn vinden, når han og Per går i gang med å sette opp skremmepinnene inn mot fangtsbåsen.

– Du kan tydelig se akkurat hvor de har stått!

Villreinkjenner Per spenner et snøre mellom stavene, mens arkeolog Runar teiper fast rikelig med sølvfarget gaffa. Det blafrer heftig i teip, når ledegjerdet ned mot fangstbåsen til slutt står klart.

– Dette er helt fantastisk, sier Per andektig.

– Ja, det er bedre enn jeg kunne forestilt meg, kommer det kjapt fra Runar.

Brå stopp

Selv om det er gaffa som flagrer i vinden, trekker disse bjørkestavene like fullt en linje mellom oss og de folka som fulgte etter reinen hit for 10 000

år siden. Hele veien gav villreinen grunnlag for at menneskene i Skandinavia overlevde og at samfunnet utviklet seg. På slutten av 1200-tallet forsvant imidlertid massefangstanleggene i Nord-Gudbrandsdalen brått.

– Jeg tror dette kan ha sammenheng med at Hanseatene overtok nordmennenes handelsnettverk mot utlandet i denne perioden. Uten eksportmuligheter gav villreinfangst i storskala lite økonomisk utbytte. Årsaken kan imidlertid også være knekk i bestanden, etter en lang periode med intensiv fangst, forteller Runar Hole.

Bunnen for villreinen var likevel langt fra nådd. På starten av 1900-tallet førte intensivert jakt og økt tamreindrift til at villreinen ble utryddet i mange fjellområder i Norge. Fra 60-tallet har det blitt jobbet aktivt med å gjeninnføre villrein i den norske fjellheimen, og verne om artens leveområder. Sistnevnte kan være vanskelig siden villreinen skyr både kraftlinjer, jernbane og vei – og derfor lett får sitt habitat kraftig begrenset.

– Kanskje er det århundre med jakt og fangst som har gjort villreinen så var for menneskelig inngripen i terrenget, funderer Per – mens han snører hetta så stramt rundt hodet at bare barten stikker ut.

Før vi går samler Runar Hole bjørkestavene sammen. Han går litt nedenfor varden og gjemmer stavbunten mellom to steiner.

– Til neste gang, sier han.

villreinen var en viktig ressurs for folk i Sør-Europa allerede for 30 000 år siden. Faktisk er det rimelig å anta at vi har villreinen å takke for at vi i det hele tatt tok turen nordover. Da istida tok slutt for 10 000 år siden begynte nemlig dyrene å trekke nordover – og menneskene fulgte etter. Gradvis lærte vi oss mere effektive metoder for jakt, og norske fjell er full av spor etter fangstfolkets læringskurve. Vi er et kvarter fra toppen når Runar Hole stopper opp, og viser meg ett av punktene på denne kurven.

– Dette er en fangstgrav tilpassa for å fange én rein. Som du ser er den lagt akkurat i reintrekket opp mot Formokampen.

Den rektangulære gropa er et par meter lang, og selv om noen steiner har rast ut kan du enda tydelig se hvordan den er murt opp.

– Dette er gammel teknologi – de eldste fangstgravene i Norge er datert til omkring 1500 f.Kr, forteller Runar.

Han legger til at de fleste fangst-gravene bare tar ett dyr, siden det er komplisert å konstruere en type som tar flere i samme slengen. Det har like fullt vært drevet utstrakt fangst med hjelp av denne metoden.

– Mellom Dombås og Oppdal er det et område med over tusen fangstgraver. Det er nesten som et minefelt for rein.

Impulser fra Romerriket

Etter hvert fant fangstfolket i Skandinavia ut at det gikk an å kombinere passiv fangst – altså fangstgraver – med aktiv jakt. Resultatet var massefangstanlegg, som lurte mange rein inn i en fangstbås ved hjelp av skremmestaver eller terrengformasjoner.

– De som drev disse anleggene må ha hatt enormt god innsikt i villreinens adferd og reaksjonsmønster, for at fangsten skulle bli vellykket, skyter Per Jordhøy inn.

Trolig ble enkle versjoner av massefangstanlegg tatt i bruk allerede i den romerske jernalderen, som strakk seg fra Kristi fødsel frem til år 400. Impulsene fra Romerike gjorde at Norge i denne perioden utviklet seg til å bli et lagdelt samfunn med sterke høvdingdømme. Disse intensiverte utnyttelsen av naturressursene, for å kunne drive handel.

– Det er funnet mange romerske prestisjegjenstander som bronsekar og glass fra denne perioden. Dette tyder

Det blåser, og Per snører hetta så stramt rundt hodet at bare barten stikker ut.

Foto: Frid K. Hansen

 

Spennande kulturspor i Grovåskaret i Romsdalsfjella

Av Per Jordhøy, Runar Hole og Dag Ringstad. Foto og illustrasjonar:

Per Jordhøy

Når det ligg fonner inntil store fangstanlegg kan det føra til store utmaningar i desse klimatider, men også verdifull tilleggskunnskap. Sommaren 2014 var den varmaste i manns minne, og når det i tillegg kom lite snø vinteren i førevegen vart det sterk nedsmelting av gamle fonner i Romsdalsfjella. Dette var også tilfelle ved fangstanlegget vi her skal skildra.

Mellom ville og bratte tindar

Fangstanlegget ligg i Nesset kommune, Møre og Romsdal fylke og i Snøhetta vest villreinområde. Her er kupert fjellterreng med markerte, og ofte smale trekkpassasjar for reinsdyra. Kalbottinden (1854 moh.) stig bratt opp i vest og Grovåkampen (1534 moh.) i aust. I botnen mellom desse ligg Grovåskaret som eit trongt lite fjellpass, som skapt for reinsfangst.

Største fangstgropanlegget i

Romsdalsfjella

Alt i 1973 vart dette anlegget kartlagt (Mølmen 1978) og fangstlokaliteten vart vurdert å vera ein svært viktig

«port» til og frå dei nordaustlege delane av Romsdalsfjella. Under bestandsekspansjonen på 1950- og 60-talet trekte store mengder rein gjennom her jamleg, særleg i barmarksesongen. I 1961 vart det observert at det trekte ikring 1200 rein gjennom skaret på ein dag. Det er område og botner med rike sommarbeite både sør- og nord for anlegget. Med sine åtte fangstgroper er dette største fangstanlegget av denne typen i Romsdalsfjella. I staden for konvergerande murar inn mot anlegget/fangstgropene er det her berre bygd ein enkel sperremur mellom gropene. Dette ville nok vera tilstrekkeleg i eit så trongt og viktig trekk.

Kva kan gamle og nye lausfunn fortelja?

For 60-70 år sidan vart det funne ei mengd trestavar i kanten av fonna ved fangstanlegget. Dei var om lag 1 meter lange og kan ha vore såkalla skræmepinnar. Desse er i dag borte og ei soge går ut på at dei vart brukt til å laga kaffibål under reinsjakta. Desse skræmepinnane vart nytta til å styra reinsdyra mot bogestillingar eller fangstanlegg.

Elles fann den kjente reinsjegeren Edvard Kvisvik (1901-1982) frå Eikesdal eit spyd i Grovåskaret ein gong han var på reinsjakt. Dette sette han opp mot ein stein, men han fann det aldri att.

Grovåbotnen mot nord med Grovåskaret og fangstanlegget i bakgrunnen (markert med pil). Til venstre stig Kalbottinden opp og til høgre Grovåkampen

Oversyn over Grovåskaret mot vest med Kalbottinden bak. Pilene markerer 6 av dei mura fangstgropene i fangstanlegget.

 

skræmepinnane har hatt i dette anlegget er eit stort spørsmål. Ein skulle tru at den smale trekk-korridoren her ga nær optimale tilhøve for jegerane, slik den var skapt av naturen sjølv. Kan skræmepinnane ha vore nytta til å styra reinsdyra mot feller eller skyteskjul på

sjølve fonna? Frå Canada er det kjent at inuittane fanga reinsdyr ved hjelp av fangstgroper gravi ut i snø (til dømes Mowat 1953). Kan det og ha vore tilfelle på fonna ved Grovåskaret? Enklare har det i alle fall vore i høve til det svært krevjande byggeprosjektet vi ser

Også dei siste åra er det funne framsmelta objekt her som kan knytast til jakt og fangst på rein. I 2014 var det særleg sterk nedsmelting av fonna (omlag storleik framgår på kartet). Av interessante lausfunn ved fonna kan nemnast:

• Liten trespade (om lag 1800 år

gamal)

• Taustump av fletta vier

• Spon/flagre til skræmepinne

• Never

• Gevirdel av rein med merke etter

kniv

• Diverse trerestar

Arkeologar frå Midt-Noreg er i gang med undersøkingar her og det blir svært spanande å sjå resultata.

Kan det ha vore nytta andre fangst-metodar i Grovåskaret?

Det er klart at fonna ved fangstanlegget har vore mykje større enn den er i dag. Det viser mellom anna sperremurane, som med dagens nivå på fonna har vore heilt overflødige – ettersom nedsmelting har blottlagt loddrette bergveggar som no utgjer eit effektivt trekkhinder på staden. Kva funksjon skræmepinnane har hatt i dette an

Øvste delen av sperremuren på austsida av Grovåskaret. Bak den går berget bratt ned mot nord og utgjer i dag eit naturleg stengsel på austflanken av anlegget. Muren må ha vore bygd i ei tid da fonna var mykje større og gjekk heilt opp til platået vi ser her. Kanskje den dekte mykje av inngangspartiet til anlegget frå nord. Fjelloppsyn i Nesset fjellstyre, Dag Ringstad (bildet) har samla mykje verdifulle data frå dette anlegget, og elles frå Eikesdalsfjella.

 

fonnområda slik at framsmelta lausfunn blir forsvarleg innsamla og sikra. Tverrfagleg innsats mellom arkeologar og økologar må også stimulerast. Det handlar om ein nasjonalt verdifull kulturskatt som kan styrka vår forståing av både kultur- og naturarven vår.

Litteratur

Mowat, F. 1953. Villreinens folk.

Cappelens forlag. Oslo. 272 s.

Mølmen, Ø. 1978. Villreinen i Snøhettafeltet. DVF-Viltforskningen Trondheim.

Eit spørsmål er det også om det kan ha vore gravi ut skyteskjul i fonnene med tilhøyrande bægjer/skræmepinnerekker inn mot desse. Her kunne bogeskyttarane halda seg skjult heilt til dyra kom, og så koma raskt i skytestilling når dyra var på kloss hald. Kunne dette moglegvis vera eit forsøk på å koma på nærare skothald enn det som var mogleg frå urlendet ikring fonna? Vi veit at det vart jakta frå oppmura bogestillingar ved mange fonner i sør-norske fjell. Kunne reinsdyra etter kvart tillæra seg frykt for desse farene og så unnvika dei?

Jakt og fangst på fonnene hadde elles store føremoner i høve til slakting og ivaretaking av kjøt.

Ved mange fonner i Jotunheimen er det og funne ei mengd skræmepinnar dei siste åra. Også dette aktualiserer spørsmålet om moglege alternative fangstmåter på fonnene.

Utfordringar framover

Dette er berre eit lite innspel i diskusjonen om gamle jakt- og fangstteknikkar i fonnområder i høgfjellet. Etter kvart vil fleire framsmelta objekt fortelja oss stadig meir om dei gamle fangstkulturane i fjellet. Dersom nedsmeltinga av fonnene held fram slik ein fryktar, er det viktig med ei styrking av overvakinga i

Alle fangstgropene utanom nr 6 er mura opp over bakkenivå av di det er berg i dagen mange stader her. Det er difor mura opp ei bru/trapp i foten av gropene slik at reinsdyra fann det naturleg å passera her. Mange av gropene er no svært samanrasa. Bildet er teke mot nord.

 

 

I høgfjellet i kystnære strøk kan ein finna spor av bågåstø som langt attende i tid vart brukt som skyteskjul under jakt på villreinen. I fjella på Møre finn ein ei mengd med slike bågåstøer eller soter som dei gjerne vert kalla lokalt. Her ligg dei som oftast samla i konsentrasjonar på strategiske stadar. Det er difor naturleg å sjå på desse som eigne anlegg for organisert jakt på rein. Vi har hatt liten kunnskap om alderen på slike kulturminne. Men sumaren 2014 fekk vi for fyrste gong datert eit slikt anlegg temmeleg nøyaktig. Det viste seg bokstavelig talt å være steingammalt!

Nye registreringar

Dei siste seks åra har det vore drive ei meir eller mindre systematisk kartlegging av kulturminne i fjellet på Møre. Lokalhistorikar Astor Furseth med

Fetegga: bågåstøer og alpin fangst i
eldre steinalder

Helikoperfoto over lokaliteten med bågåstøer der fjellpartiet er smalast. Den raude pila markerar buplassen som ligg omtrent midt i utstrekninga på jaktanlegget (sjå kart). Fotoet er teken mot søraust og Fetegga. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

fleire frivillige registrantar har stått for største delen av desse nye registreringane. Men Norsk institutt for naturforskning (NINA) har også vore i felt og dokumentert spor relatert til jakt- og fangst på villrein. Kartlegginga har gjeve betre kunnskap om mengde, lokalisering og geografisk fordeling av ulike kulturminne i høgfjellet på Møre. Mesteparten av spora dreiar seg om bågåstøer. Men det er og ein del stadar der folk kunne bu eller overnatte, slik som til dømes enkle oppmuringar under bergoverheng. Fangstgraver og fangstgroper er det nokre av. Elles kjem ein av og til over spor der det vart urda ned kjøt.

Kva er alderen?

Fangstgroper og fangstgraver høyrer særleg heime i den austlege fjellhei

men, men det vert langt færre av dei desto lenger vest og nærare fjordane ein kjem. Derimot vert bågåstøer eller anlegg av slike vanlegare vestover, der dei så å seie er einerådande i kystnære strøk. Kva tydar dette på?

Kanskje var det mest formålstenleg å jakte på dyra med våpen i vest, og bruke graver og andre fangstfeller i innlandsområda. Men dei ulike kulturminna kan også ha svært ulik alder. Datering av fangstgroper og fangstgraver vitnar om at nokre av desse vart brukt allereie i bronsealderen for meir enn 3000 år sida, men gravene fleste er langt yngre. Høgdepunktet for denne fangsten var frå vikingtid til midten av mellomalderen (ca. 800-1250 e. Kr). Vi har difor gjerne òg trudd at det meste av fangsten med pil og boge frå

 

lokalhistorikar Astor Furseth og fjellkaren Lars Valdal tilstandsvurdere dei 14 bågåstøene, som Øystein Mølmen hadde dokumentert og kartlagt langs egga i 1996. Relativt raskt vart det klart at talet på skytestillingar var langt større. Varmare klima, med påfølgjande nedsmelting av fonner, hadde eksponert ei rekkje nye bågastøer. Dette var som forventa, men meir overraskande var likevel funn av åtte kvite skarpe kvartsittavslag inne i ei av bågåstøene, samt synlege avslag i nokre av dei andre anlegga. Avslag representerer flisene, eller avfall, som kan knytast til produksjon av steingjenstandar. Tilsvarande spor etter produksjon av steingjenstandar var ikkje kjent tidlegare frå bågstøanlegg i Noreg. Ein hadde heller ikkje andre indikasjonar på at dei alpine toppane i dei vestnorske fjellheiene var

utnytta allereie i steinalderen. Ein stod dermed overfor det som kan kallast eit svært unikt og spennande funn.

Fleire av anlegga syntes å vere utsatt for erosjon, og sjølv om Fetegga ligg langt til fjells låg funna eksponert for folk på tur til og frå Storfjellet og DNT-hytta Danskehytta. På bakgrunn av dette sette Universitetsmuseet i Bergen i gang arkeologiske undersøkingar på Fetegga sumaren 2014.

Funn og resultat

Ganske snart viste det seg at resultata var langt over det me hadde forventa. Ikkje berre påviste vi over 50 bågåstøer, men i svært mange av disse fantes det avslag og andre spor etter bruk av steinreiskap.

Utanfor anlegga og i områdane lengre borte, blei det dokumentert i alt 13 funnområder med slått steinmateriale. Funnmaterialet framstår som særs homogent. Det meste er framstilt i ein særs finkorna kvit kvartsitt, mens berre ein mindre del er produsert av andre steinråstoff som flint og bergkrystall. Framstillingsteknologien kan skildrast som pragmatisk. Blant dei ferdige produkta dominerer skjære- og kuttereiskapar; vitnesbyrd etter slakt og vidare arbeid med dyreskrottane. Det var og ein stor mengde med stiklar; skarpe steineggar som var særleg veleigna til arbeid i bein og gevir.

I direkte tilknyting til sjølve jakta er det gjort funn av tverrpiler; små sylkvasse piloddar. Effektive og dødelege våpen når dei vart nytta som oddar på pileskaft. Ein stor del av pilene har skader i odden etter bruk. Dei måtte derfor bytast ut, og nye piloddar settast inn.

Det er altså ikkje lenger tvil om at bågåstøer vart nytta allereie i steinal

bågåstøanlegga føregjekk innafor det same tidsrommet.

Men enkelte, slik som jakt- og fangstminnegranskaren Øystein Mølmen, har òg vore inne på tanken om at bågåstøene kunne vere mykje eldre og kanskje så gamle som heilt attende til siste istid. Det har med andre ord vore stor usikkerheit og ingen faste haldepunkt når det gjaldt alderen til desse jaktminna.

Gjennombrotet

Dette var forskningsstatus i juli 2014, i det Universitetsmuseet i Bergen sette i gang arkeologiske sikringsundersøkingar på Fetegga.

Bakgrunnen var som følgjer: 16. okt-ober 2013 skulle ein av forfattarane her (arkeolog Runar Hole) saman med lokalhistorikar Astor Furseth og fjellkar

Kart over dei 57 registrerte bågåstøene ved Fetegga. Som ein ser så har skyteretninga hovudsaklig vore mot nord til nordvest. Buplassen er der vi fann særs mange gjenstandar og kolbitar i grunnen. Her har mest sannsynleg jegerfolket hatt ein over-nattingsstad. Kart: Ingrid Nerhoel, NVS.

Planlegging av feltarbeidet og montering av basestasjonen for nøyaktige GPS-

målingar. Arkeologane Rolf Bade (frå

venstre), Morten Ramstad, Kathrine Stene og Trond Linge. I bakgrunnen ser ein

bågåstølokaliteten og fjellpartiet som

går ut mot Storfjellet i nordvest.

Foto: Universitetsmuseet i Bergen©

 

ingsramma som vart indikert gjennom gjenstandsmaterialet. Det var difor inga tvil. Fetegga stadfester at nokre av bågåstøanlegga kan ha vore anlagt allereie for meir en 6000 år sidan.

Fetegga, natur og klima

Dette var ei tid då klimaet var nokre grader varmare enn dagens, og tregrensa stod 2-300 m høgare enn i dag. Følgjeleg var mange av dagens fjell-vidder skogkledde, og beitegrunnlaget for reinsdyra langt mindre enn i dag. Det er i denne samanhengen anlegget på Fetegga skal forståast. I denne perioden var det kanskje langt færre reinsdyr enn i noko anna periode av forhistorisk tid. Reinsdyrflokkane som fantes måtte truleg høgt til fjells for å finne gode beiter, samt skydd for dei verste insektplagene nede i skogen på varme sumar- og haustdagar. Reinen vart og mindre utsatt for predasjon frå ulv og andre større rovdyr dersom dei heldt seg i områda opp mot fjelltoppane.

Fetegga har difor vore ein god stad å jakte for folk. Her er høgfjellet langt og smalt og forbinder det vide innlandet med fjelltangen ut mot Storfjellet på 1900 moh, i nordvest. Sjølve jaktlokaliteten ligg på toppen der eggen er lågast og smalast med bratte fjellsider. Akkurat i dette området har dyra konsentrert trekkjet sitt på grunn av dei topografiske forholda. Ved anlegget fanst det

også ypparlege utsiktspunkt for å speide etter reinsdyr som trakk inn mot den smalaste eggen, men det var derimot uråd for dyra å få oversikt når dei nærma seg. Topografien er her òg så spesiell at jegerane hadde mange plassar å leggje seg i bakhald samstundes som dei hadde god oversikt på dyra som hadde trekt inn i mellom dei meir eller mindre konstruerte skyteskjula.

Fjelltange og jakta på reinsdyra

Storfjellet er eit endefjell mot Tafjorden. På flankane er det så bratt ned mot dei djupe sidedalføra at det er mest uråd å ta seg fram for reinsdyra nedover. Dyra trakk difor i dei fleste tilfelle utover fjelltangen og attende same vegen. Så og seie alle bågåstøa i anlegget ved Fetegga har skyteretning mot nord til nordvest og det fortel at ein hovudsakleg har jakta på dyr som kom frå Storfjellet. Dette trass i at reinsdyra har passert jaktanlegget på trekk utover fjelltangen. Truleg var det viktig å ikkje støkkje dyra på veg utover fordi dei da mest sannsynleg ville snu og forsvinne i dei vide fjellområda som dei kom frå. Motsett fall var det nok særs effektivt å bemanne anlegget med mange jegerar og elles sperre den smale fjellryggen med menneskeleg aktivitet for å hindra dyra i å trekkje attende til innlandet.

Villrein som trekkjer ut på fjelltangar har erfaringsvis lett for å flykte raskt

jaktanlegg. Det vitnar om organisering og at det var samla mange jegerar på denne lokaliteten så langt attende i tid. Samstundes fortel det at her kunne det være gunstig å få felt ei mengd av dei sky flokkdyra.

Alder og datering

Funnmateriale og måten steinreiskapane var produsert på er typisk for slutten av eldre steinalder. Materialet framstår, som sagt, som særs einsarta. Dette vitnar om at alle funnområda, og dermed heile jaktanlegget med tilhøyrande bågastøer, er nytta innafor ein avgrensa tidsperiode. I tillegg, under graving mellom to store steinblokker som me trur det kan vore spent ein skinnduk som tak i mellom, og som difor kan representere ein overnattingsstad, klarte me å finne små fragment av kol. Sidan Fetegga ligg høgt over tregrensa, med ein undergrunn av bert fjell og grus, var det vanskeleg med ei anna forklaring enn at dette stamma frå gamle bål. Kolbitane viste seg å være frå bjørk, og må difor stamme frå ved som er bore opp på Fetegga frå lågare nivå. To kolbitar blei sendt inn til radiologisk datering. Stor var gleda da det viste seg at dei begge kunne knytast til slutten til tidsrommet 4500-3800f.Kr, tilsvarande slutten av eldre steinalder. Dette var den same dateringsramma som vart indikert gjennom

Det flottaste og mest intakte bågåstøet i jaktanlegget ved Fetegga. Det er utruleg å tenkja på at denne skytestillinga er laga av reinsjegerar i steinalderen. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

 

Vi kan da sjå for oss at det vart felt ein god del dyr på kvart utbrytingsforsøk. Dersom dyra vart ståande i ro på Storfjellet var det lett for ein eller fleire personar å skremma dei mot jegerane som låg skjult og venta. Men vi må anta at før eller seinare så ville ein reinsflokk pressa seg forbi heile rekkja med bågåstøer. Trongen for dyra til å flykte attende til dei trygge innlandsfjella vart

nok berre større desto meir dei vart pressa og herja med av jegerane.

Reinstrekk og type dyr

Vi kjenner i dag lite til førekomsten og utbreiinga til villreinen i Mørefjella gjennom heile fortida. Det vi veit er at talet på dyr i ein bestand vil svinge over tid i samband med faktorar som klima, beite og press frå rovdyr. Truleg har det vore periodar med ein større bestand av villrein med den fylgje at det vart dårleg med beite for dyra. Under slike forhold oppsøkjer dyra oftare andre og meir utilgjengelege plassar på leiting etter godt beite. Det kunne difor være periodar at det var oftare og meir jamt med dyr utover fjelltangar slik som Storfjellet. Naturleg nok ville dette etter kvart føre til eit aukande jakttrykk etter som jegerfolka erfarte dette. Vidare kan vi sjå for oss at eit stadig større jakttrykk til slutt førte til at dyra valde andre område i ein periode. Kan det einsarta funnmaterialet på Fetegga tyde på dette?

Det er nok helst bukkeflokkane som trekkjer ut til dei vestlege fjellområda etter næringsrikt beite om våren. Men i periodar med mykje rein kunne nok

uroa. Dette er ein naturleg reaksjon av di dyra er meir sårbare for rovdyr og jakt når dei er meir eller mindre fanga på små fjellareal. I tilfellet ved Fetegga så kunne nok folk halde dyra ute på Storfjellet i lang tid om dei fekk sperra retretten godt nok. Kanskje prøvde reinsflokkane å sleppa unna fleire gongar, men at dei kvar gong vart utsett for ei så massiv jakt i anlegget at dei snudde.

Arkeologane undersøkjer grunnen der det truleg har vore ein enkel buplass eller overnattingsstad. Legg merke til alle gjenstandane oppå den blå permen. Desse låg i overflata og det øvste jordlaget mellom steinane, på eit lite område. I grunnen litt lenger ned her, vart det funne kolbitar med ein alder på kring 6000 år. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

Bildet viser avslag og gjenstandar av kvit fin kvartsitt i overflata midt i buplassen. På Fetegga er det lite vegetasjon, slik at mange av gjenstandane ligg opent og eksponert, på akkurat same stad som dei vart lagt att for meir enn 6000 år sidan. Foto: Universitetsmuseet i Bergen©

 

store simle- og blandingsflokkar trekkje langt utover fjelltangane mot kysten. Dei vaksne bukkane var ettertrakta som jaktobjekt den gongen fordi dei fekk eit tjukt feittlag utover sumaren. Dette kunne lett konserverast til vinteren når det var vanskeleg å skaffe energirik mat. Like viktig som mat var truleg geviret og skinn. Skinn kunne mellom anna brukast til klede og teltduk mens høykvalitets gevir (steinalderens plastikk) hadde en rekke viktige bruksområder frå råstoff til store harpuner og slagredskap til små nåler og fiskekroker.

Naturleg nok var det håplaust å drive reinsjakt om vinteren i Mørefjella og vi antek at jegerfolket da oppheldt seg nede ved havet. Ved kysten var det fleire ressursar som kunne utnyttast gjennom heile vinteren.

Undersøkinga på Fetegga har ført til ny og verdifull kunnskap om jakt på rein

i steinalderen. Dette har og gjeve oss kunnskap om villreinens bruk av fjellområda i Mørefjella. Men samstundes opnar det seg og mange nye problemstillingar kring reinsdyras utbreiing og innvandring i eldre tid. Når det gjelder nyare spor så fann vi tre gevirstenger av rein mellom bågåstøa. Det geviret som var tydeleg eldst vart radiologisk datert til å vere 50-100 år gamalt. Med andre ord så kan villreinen fortsatt bruke fjelltangen ut mot Storfjellet i vår tid.

Dokumentasjon og oppmåling av strukturer. Vi la vekt på å minimalisere inngrepa i den sårbare fjellheimen og ny teknologi vart teken i bruk for å dokumentere bågåstøa og funnområda digitalt. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

Her er det eit oversiktsbilde over tre av

bågåstøa, som er sett saman av fleire vertikale foto teken frå toppen av ei lang stong. Den gule farga markerer steinane i muren på bågåstøa som har ein halvmåneform. Dei blå firkantane marker ruter som vart grave ut og solda. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

 

Under undersøkinga av dette bågastøet i funnlokalitet 7 (øvst til venstre), vart det funne mange gjenstandar. Runar Hole og Kathrine Stene solder her grus og finare masser medan Rolf Bade noterar nye funn. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

Skytestillinga øvst til venstre på oversiktsbildet av funnlokalitet 7. Lokaliteten her har inntil nylig vore dekt av ei snøfonn og materialet står i fare for å vaskast vekk av rennande vatn og erosjon, mange gjenstandar ligg allereie nedover fjellsida.
Foto: Universitetsmuseet i Bergen

Tverrpiler i finkorna kvartsitt og flint funne på Fetegga. Pilodder med denne forma er er tidstypisk for slutten av eldre steinalder.

Foto: Ane Bysheim, Universitetet i Bergen

 

Når en registrerer kulturspor heter det at en aldri finner noe før en har funnet det for første gang. Det er som om øynene bare er programmert på det som allerede er kjent. På Hardangervidda har det for eksempel blitt relativt lett å identifisere oppmurte dyregraver og drivfangstanlegg for rein, fordi det allerede er godt kjent hvilke former disse kultursporene har, og en følgelig vet hva en kan forvente å finne. Former som ikke er kjent fra tidligere derimot, byr på problemer. Den ene av forfatterne til denne artikkelen opplevde dette da han i 1971 registrerte dyregraver sydøst for Hardangerjøkelen. På den tiden var det ukjent at en av fangstmetodene på Hardangervidda i middelalderen hadde vært å drive rein ut over stup. Så da han i Hogneskar fant ett sammenrast steingjerde ved to av dyregravene der, tolket han det som at det hadde blitt anlagt for å lede beitende dyr mot disse gravene, dette til tross for at gjerdet

var helt atypisk sett i forhold til de lave steinrekkene som vanligvis går ut fra gravenes hjørner og som har denne funksjon (Blehr 172:125). Først etter å ha forstått den viktige rolle steingjerdene i et nærliggende skar hadde hatt under styrtfangsten der, gikk det sent om lenge opp for ham at også det i Hogneskar måtte ha hatt den samme funksjonen. Nemlig den å effektivt hindre dyrene, under den panikkartede flukten unna driverne, fra å kunne velge alternative fluktveier til den som ledet dem mot stupet (Blehr 2014).

Hvorfor denne innledningen? Jo, under en tur sommeren 2013 øst for Hardangerjøkelen så den av oss som ikke tidligere hadde registrert fangstanlegg, hva hun mente måtte være restene etter et steingjerde i et blokkmarkområde på nordsiden av Brattfonnvatnet (kart). Etter i forbifarten ha kastet et flyktig blikk på det, ble dette avfeiet av han som hadde erfaring i å registrere

anlegg. På tilbaketuren stoppet vi allikevel opp ved det. Det som han hadde forkastet fordi det ikke så ut som noen av de fangstanlegg han tidligere hadde sett, men som hadde tiltrukket hennes uhildrede øyner var en lang og smal ansamling av stein som løp sydover ned mot vannet, ca 1,5 meter bred og 38-39 meter lang. Det at svaberget på begge sider av den var steinfritt tiltross for at det ellers lå steiner utspredt overalt, gjorde at den var iøynefallende. Om vi da hadde tvilt på at vi stod ved et anlegg ville steiner som hadde blitt satt på kant, ha overbevist oss. Disse var i oppreist tilstand opp til ca 40 cm høye, og fortsatt helt uten kartlav (Rhizocarpon geographicum) på de sidene som før hadde ligget ned mot svaberget. Noe som fortalte at det ikke kan ha vært mer enn 10-20 år siden anlegget ble oppført. Hadde det vært lengre siden ville lavet ha begynt å kolonisere de nakne sidene av steinene (Geir Hes

Fangstanlegg fra nyere tid ved
Hardangerjøkelen

Anlegget sett fra nord. Bukkene har trukket nedover parallelt med det på vestsiden hvor steiner har blitt reist opp så de står på kant.

 

tmark 2015, personlig meddelelse). Da anlegget ligger i blokkmark har det ikke vært noe problem å finne all den stein som trengtes. Uten tvil var steinene satt på kant for at anlegget skulle se vanskelig fremkommelig ut fra den siden dyrene kom. Av samme grunn hadde steiner som tidligere lå spredt ut over berget på begge sider av det som ble anlegget blitt kastet sammen, slik at de mer eller mindre kom til å dekke fjellgrunnen bak de oppreiste steinene. Det kan hverken ha tatt lang tid å kaste dem sammen, eller å ha satt de største av dem på kant.

Ut fra beliggenheten peker alt på at anlegget var laget for å fange opp bukker når de under høsttrekket kom forbi Brattfonnvatnet på vei sørover mot simleflokkene inne på Hardangervidda. Særlig de oppreiste steinene tyder på at jegerne har hatt innsikt i villreinadferd. Samtidig som disse ikke er så dominerende at de ville ha skremt bukkene, har de tydelig kommunisert at det ville være mer omkostningsfullt å forsere anlegget enn å bøye av sydover i det steinfrie området parallelt med det. Fra fordelaktige skytterstillinger lengre vest har jegerne så kunnet åpne ild når bukkene uforstyrret kom ned langs med anlegget, og med bredsidene imot dem. Da det vanligvis bare ville ha kommet en enslig, eller noen få bukker i følge, må jakten ha gitt best utbytte om det var to-tre som jaktet sammen. Hvor lenge anlegget har vært i bruk, er det umulig å si noe om. For alt vi vet kan det ha vært under bare en jakt. Men mot dette taler det at det ligger meget strategisk til i bukkenes årlige høsttrekk.

I motsetning til de fangstanleggene som er kjent fra Hardangervidda er ikke det ved Brattfonnvatnet et drivfangstanlegg. Kjennetegnende for drivfangst-anlegg på Vidda er at dyrene ble skremt, enten ut i vann hvor de ble utmanøvrert av jegere i båter, eller ut over stup hvor de ble drept i fallet. I og med at gevær erstattet pil og bue som jaktvåpen kunne en, takket være at en geværkule var treffsikker på så mye lengre hold enn en pil, lettere komme dyr på skuddhold uten å skremme dem. Som en følge av dette kom individuell geværjakt til å erstatte drivjakt. Men tiltross for det nye våpenets lange rekkevidde kan det være vanskelig på grunn av terreng- og vindforhold å komme dyrene på skuddhold uten å

skremme dem på flukt. Mange skytterstillinger, også av nyere dato, vitner om at jegere har løst dette problemet ved å selv legge seg til et sted hvor de forventer at reinen skal trekke forbi. Anlegget ved Brattfonnvatnet kan sees som en variant av denne jaktmetoden. Det som gjør at det skiller seg ut er bare at jegerne ved hjelp av anlegget har fått dyrene til å endre den retningen de har trukket i uten å skremme dem. De som har bygget anlegget, må ha kjent til hvordan reinen forholder seg til hinder i terrenget når den er på trekk uten å være skremt. Hadde de

ikke visst dette, så hadde de heller ikke skjønt hvilken mulighet som svaberget med alle sine steiner representerte. Nemlig den – med en relativt liten innsats – å legge forhold-ene til rette for at de bedre skulle lykkes med jakten.

Blehr, O. 1972. Hva dyregravene på Hardangervidda forteller om villreinfangst. Viking XXXVI.

Blehr, O. 2014. Styrtfangstanlegget i Gravskar på Hardangervidda.Villreinen 2014. Villreinrådet i Norge. Oslo.

Øverste del av anlegget sett fra syd. Trolig har bukkene på sin vei mot oset av Brattfonn-vatnet blitt fanget opp av det omtrent ved den store ansamlingen av stein midt i bildet Som det fremgår er også relativt små steiner satt på kant.

Oppreist stein. Siden den tidligere undersiden er helt uten kartlav kan dette ikke ha vært gjort for mer enn 10–20 år siden

Markeringen viser plasseringen av steingjerdet på nordsiden av Brattfonnvatnet.

Illustrasjon: Otto Blehr

 

Av Jørgen Rosvold,

NTNU Vitenskapsmuseet

Høyt oppe i fjellsidene lyser de opp som perlekjeder over den norske fjellheimen. De store snøfonnene har ligget langs Norges ryggrad så lenge noen i dag kan huske. Uanselige for noen, symbolske og vakre for andre, men svært viktige for reinens velvære. På grunn av klimaendringer er fjellets perlekjede nå i ferd med å smelte bort. For reinen kan dette bety tøffere tider, men samtidig avdekkes reinens historie på en helt ny og unik måte.

De store og sommervarige snøfonnene er urgamle. Da Norge ble selvstendig i 1905 lå de der. Når Svartedauden på 1300-tallet drepte det meste av Norges befolkning lå de der. Mens Harald Hårfagre reiste rundt for å samle landet til et rike, lå snøfonnene også der. Selv da de gamle egypterne var i ferd med å bygge den store pyramiden langt borte i Giza, for over 4500 år siden, lå de der som sterke kontraster mot berget. Godt synlige på lange avstander og viktige for folk og dyr i tusenvis av år.

Det er bare i de mest ugjestmilde områdene at snøfonnene overlever sommersesongene år etter år. Feltarbeid i snøfonner er derfor ikke av den enkleste sorten. En må streve seg opp bratte fjellsider, til de mest forblåste delene av fjellet, der sola sjelden skinner. Storsekken er lastet opp med

mengder av forskjellig utstyr, men håpet er at den er mye tyngre på vei ned enn på vei opp. For i dette kjølige og vindfulle miljøet trives reinen godt, spesielt på varme sommerdager, og det setter spor etter seg. Spor som smelter fram etter mange tusen år!

Viktige leveområder og jaktmarker

Den kalde lufta og snøen som ikke smelter vekk om sommeren har to gode fordeler som reinen vet å dra nytte av. Reinen er godt tilpasset de kjølige nordområdene, men den varme pelskåpa blir fort for varm når sommersola står høyt på himmelen. Da søker den seg oppover i fjellet for å kjøle seg ned; gjerne på ei deilig og kald snøfonn. På snøen får den samtidig lindring for

den evinnelige surringa av insekter som følger etter flokken nesten over alt hvor den går. Bremsen, som gjerne vil oppfostre ungene sine i hud og rein-neser, trives ikke så godt i kulda og vinden her oppe. Den mister fort kreftene når den flyr over snøfonnene og venter heller på utsida. Hva som er den viktigste årsaken til at reinen oppholder seg her er det enda uenigheter om. Det er likevel god forutsigbarhet i når dyra oppsøker fonna og de tilbringer ofte store deler av dagen på de «evige» snøflekkene.

Denne forutsigbarheten var nok godt kjent blant erfarne reinjegere langt tilbake i tid. Ved snøfonnene er det ofte mange gode steder å ligge i skjul og vente på dyra som kommer for å

Bildet over: De fleste fjellandskap i Norge er preget av sommervarige snøfonner.

Bildet er fra Børgefjell med utsyn sørover mot Jetnamsklumpen. Foto: Jørgen Rosvold

Undersøkelse av ei snøfonn i Børgefjell. Fjelloppsynsmenn er viktige støttespillere i

prosjektene. Foto: Jørgen Rosvold, NTNU Vitenskapsmuseet

 

De mest omfattende snøfonnarkeologiske prosjektene så langt er blitt foretatt i Oppdalsområdet av NTNU Vitenskapsmuseet og i Oppland av Oppland fylkeskommune. Men mindre undersøkelser har også blitt gjort i store deler av landet. I de fleste tilfeller er det lokale fjellfolk som har stått for de første oppdagelsene, og de lokale fylkeskommunene eller landsdelsmuseene har foretatt videre undersøkelser.

Et frossent naturhistorisk arkiv

Gjennom de arkeologiske prosjektene ble det raskt klart at det ikke bare var

arkeologiske gjenstander som smeltet fram fra isen, men også store mengder med beinmateriale. Systematiske undersøkelser av naturhistorisk materiale fra snøfonner har nå pågått i tre år og er i ferd med å avdekke en fantastisk kilde til informasjon om reinens historie.

Det kalde og vindfulle miljøet som har skapt og opprettholdt snøfonnene over så lang tid, er et særdeles velegnet lagringssted for organisk materiale. Reinen tilbringer mye tid på fonnene og legger dermed igjen atskillige spor etter seg. Pels, møkk og døde dyr

lindre kroppen. Hvis værutsiktene var gode, kunne en legge seg til på forhånd og vente på at reinflokken kom opp fjellsida for å slå seg ned på fonna. Reinen er ofte roligere og mindre sky på fonna. Det kan derfor ha vært enklere å komme på godt skuddhold. Gode jegere visste også at det var forskjell på fonnene. Reinen foretrekker enkelte fonner framfor andre; kanskje på grunn av form, størrelse, topografi, vindforhold eller trekkruter. Så selv i områder med mange store snøfonner kan det ha vært lett å forutsi hvor reinen ville oppholde seg.

Men til og med erfarne jegere treffer ikke alltid byttet, og i rushet med å få av sted et nytt skudd kan en fort ha glemt hvor den første pila gikk. Heldigvis for oss! For når snøfonnene smelter så dukker disse bomskuddene fram igjen og gir oss verdifull informasjon om jakthistorie tusenvis av år bakover i tid.

Arkeologisk gullgruve

Allerede i 1914 ble det første arkeologiske funnet, ei pil fra jernalderen, gjort i ei snøfonn i Midt-Norge, men funnmengden har økt kraftig det siste tiåret i takt med sterk nedsmelting (Callanan 2014). Dette har gitt grunnlag for flere store arkeologiske forskningsprosjekter og mange spektakulære funn. Buer, komplette piler med intakte styrefjær, armbrøstbolter og skremmepinner har smeltet fram fra isen. De fleste av funna er knyttet til reinsjakt, men andre deler av høyfjellskulturen i Norge, som tamreindrifta, begynner også så smått å dukke opp i iskantene.

Reinsflokken (øvert til venstre på fonna) trives godt på snøfonnene på varme sommerdager. Fonna er også en viktig vannkilde til våtmarka nedenfor. Foto: Jørgen Rosvold

Et særdeles stort og kraftig gevir med hodeskalle smeltet ut av ei snøfonn i Snøhettaområdet i 2011. Dyret levde i slutten av vikingtida. Foto: Åge Hojem, NTNU Vitenskapsmuseet

 

fryser fast i fonna og kan bli liggende der i svært lang tid før de smelter fram igjen. På enkelte fonner kan det ved kraftig smelting lukte stramt av dyr på lang avstand fra fonna. Da kan det ha smeltet fram tykke lag med reinsmøkk som trolig er avsatt over tusenvis av år. Når gammelisen i fonna har smeltet fram, kan en tydelig se flere mørke lag i isen som blant annet består av gammel reinsmøkk. Noen ganger stikker det en gevirspiss eller et bein ut av isen. De kan ofte være skinnende hvite og harde som om det var frosset fast for bare noen dager siden. Virkelighet er den at de kan være flere tusen år gamle!

Det er ofte lett å se den gamle utbredelsen til fonna. Planter og lav har ikke rukket å få fotfeste i steinura ennå, så området skiller seg ut som nakent og grått. Rundt ei nedsmelta snøfonn kan det noen ganger ligge store mengder med gevir og beinrester innenfor dette grå beltet. Noen ser helt ferske ut, og kan til og med inneholde marg, mens andre er sterkt nedbrutte. Så langt har vi radiokarbondatert over 100 bein og gevir av rein. Resultatene viser at

reinen har vært på snøfonnene så lenge snøfonnene har vært tilstede. Hvor langt tilbake i tid dette strekker seg er vi ikke helt sikre på ennå, men i alle fall i over 5000 år enkelte steder. Går vi lengre tilbake i tid enn dette kommer vi inn i etteristidas varmeperiode da selv de fleste store isbreene til tider ser ut til å ha vært smeltet vekk.

Dateringene viser også at det er umulig å anta hvor gammelt et beinfunn er ut i fra utseende. Bein som ser helt ferske ut, kan være mange tusen år gamle, mens ett som har ligget ved fonna i noen få år kan se eldgammelt og nedbrutt ut. Når beina først er smeltet fram og eksponert, brytes de raskt ned, så det er viktig å få samlet de inn så snart som mulig.

Viktige data

Størsteparten av det som smelter fram er felte gevir i alle former og størrelser. Mye bukkegevir, men også simle- og kalvegevir er det funnet en del av. Mange er vanskelige å bestemme sikkert, men bare det at det er funnet så mange felte gevir viser at reinen er

tilstede på snøfonnene store deler av året. Folk flest har nok en større tendens til å ta med seg eller rapportere et gevir de finner på fonna enn andre beinrester. Med systematisk leting dukker det opp bein fra alle deler av kroppen til reinen.

Noen av funnene ser ut til å være fra rein som har falt ned i sprekker i isen. Bare noen få har tydelige spor etter slakting. Derimot har de aller fleste av beina gnagemerker fra rovdyr. For det er flere enn rein og mennesker som bruker snøfonnene (Rosvold 2015). Jerven bruker snøfonner til å lagre mat i om sommeren. Mange av funnene stammer trolig fra slike «fryselagre». Så langt har vi til sammen funnet bein av 19 dyrearter i snøfonnene, blant annet av jerv, fjellrev, bjørn, fjellrype og storfugl.

Funnene er ofte så velbevarte at de er uvanlig godt velegnet til å undersøke arvestoffet til reinen langt tilbake i tid. Selv mange tusen år gamle bein og gevir gir svært gode resultater ved DNA-analyser og gir oss en slags tidsmaskin inn i reinens historie. På den

Bommet jegeren på det første skuddet på storbukken? Denne vikingtidspila smeltet fram fra samme snøfonn som det store geviret.
Foto: Ingolf Røtvei, Oppdal bygdealmenning

 

Kommer du over gjenstander og objekter som er bearbeidet av mennesker er dette å regne som arkeologisk materiale. Dette er fredet og det er viktig at dette ikke forstyrres før en arkeologisk undersøkelse er foretatt. I slike tilfeller må en ta kontakt med den arkeologiske avdeling ved den lokale fylkeskommunen, eventuelt med nærmeste arkeologiske museum i Trondheim, Bergen, Oslo, Stavanger eller Tromsø. Har du mulighet til å ta bilder av funnet og området, samt GPS-koordinater, så er det veldig verdifull informasjon.

Når det gjelder funn av gevir, dyrebein og annet naturhistorisk materiale uten spor etter menneskelig aktivitet er det også i de fleste tilfeller fint om en tar kontakt først, i alle fall hvis det er snakk om mange eller spektakulære funn. På den måten får en tatt vare på materialet på en best mulig måte for senere undersøkelser. Ofte er det også vanskelig å se om de har vært bearbeidet av mennesker.

Enkeltfunn av felte gevir kan tas med ned, men da er det viktig med gode bilder og koordinater på funnet. Hvis slike funn tas med, bør funnet holdes mest mulig avkjølt inntil det kan avhentes. Om det blir liggende varmt og fuktig kan det lett dannes mugg som ødelegger beinet og mulighetene for gode DNA-prøver. Ligger det for lenge

i sola vil det også kunne sprekke opp. Kjøleskap og fryser er gode midlertidige lagringssteder. I størst mulig grad er det også fint om en unngår at funnene kommer i kontakt med moderne materiale av samme art. Har du for eksempel vært på fonna og jaktet rein, så ikke legg gamle framsmeltede gevir sammen med slaktet.

Prosjektet ønsker også å dokumentere alle slags dyr som tilbringer tid oppe på snøfonnene i dag. Har du dokumentert slike observasjoner setter jeg stor pris på å få høre om det. For mer informasjon om prosjektet kan du gå inn på forskningsbloggen «Frossen fauna»: http://blogg.vm.ntnu.no/frozenfauna/nb/

Kilder:

Callanan, M. (2014). Out of the ice: glacial archaeology in central Norway. Doktorgradsavhandling, NTNU.

Rosvold, J. (2015). "Perennial ice and snow-covered land as important eco-systems for birds and mammals." Journal of Biogeography 43: 3-12.

måten kan vi undersøke hvordan den genetiske variasjonen til ulike reinstammer har forandret seg gjennom tiden. Slik kan en spore endringer i bestandsstørrelser og forholdet mellom ulike villreinområder. Hvilke effekter hadde for eksempel de omfattende massefangstsystemene på flokkene? Hvordan var vandringsmønsteret før E6 og Dovrebanen ble bygd over Dovrefjell? Stammer dagens tamrein fra opprinnelig norsk villrein? Slike spørsmål håper vi å kunne svare på med pågående arbeid med snøfonnmateriale.

Hva gjør du hvis du finner noe?

Det materialet vi har fra snøfonner så langt, har kommet inn gjennom egne og arkeologiske undersøkelser, samt gjennom omfattende samarbeid med lokale fjellfolk og Statens naturoppsyn. Uten denne hjelpen hadde mange funnrike snøfonner vært uoppdaget ennå, men mye ukjent ligger nok ute fortsatt og vil smelte fram i årene som kommer. Hvis noen kommer over arkeologisk eller biologisk materiale som smelter fram fra snøfonner og breer, setter vi veldig stor pris på å bli informert om dette. Dette er viktig for å få et mer nyansert bilde av både reinens og reinjaktas historie i Norge.

Kommer du over gjenstander og objek

 

Etter tips frå lokalkjente folk fekk vi i 2015 vita om nokre tydelege murar i Hestefjellet i Ørsta kommune. Dette er veldig langt vest i høve til villreinen sin utbreiing. Flyfoto av lokaliteten viste såpass interessante spor av ein mystisk steingard at vi laut reise dit og studere dette nærare.

Den 11. september var vi fem karar som tok turen opp til Hestefjellet frå Vartdal. Per Jordhøy, Rolf Sørumgård og Runar Hole hadde reist frå Lesja og i Vartdal møtte vi Ragnar Masdal som vart med som kjentmann. Idar Arve Krumsvik, som hadde sendt oss opplysningar om nokre interessante steinmurar ved Folkestad, vart og med for å sjå på steinmuren på Hestefjellet.

Steingarden

Mursystemet strekkjer seg omlag 250 m frå toppen av Hestefjellet, 801 moh. og søretter mot oppstiginga til Tverrfjellet, 856 moh. Dette fjellpartiet dannar her ein egg, med ei svært bratt skråning og delvis stup mot aust-nordaust, og Svartevatna i botnen. På

andre sida har landskapet moderat helling mot vest-sørvest og er her prega av graslende med nokre urlendte parti innimellom. I sør har systemet ein tverrmur. I nord, på ikring 765 moh., held ein arm av muren fram mot toppen av Hestefjellet, medan ein arm bryt av mot aust og vidare mot sør etter om lag 20 meter, her i ein meir utydeleg

struktur. Skråninga mot aust er i dette partiet ikkje brattare enn at beitedyr kan ta seg opp på egga. Det er synlege stiar etter beitedyr her. På det lågaste partiet i systemet (760 moh.) går det ein 35-40 meter lang mur på austsida av hovudmuren – konvergerande mot denne, med innsnevring mot nord. Avstanden mellom hovudmuren og

Rolf Sørumgård, Per Jordhøy, Idar Arve Krumsvik og Ragnar Masdal nyt utsikta vestover mot Rovdefjorden medan praten går livleg om kva som har føregått på Hestefjellet.
Foto: Runar Hole

Bilde teken mot nord innfor innhegninga og ved kanten av den stupbratte fjellsida. Toppen av Hestefjellet i bakgrunnen. Foto: Runar Hole

Ein mystisk steingard på Hestefjellet i Ørsta

 

Steingarden har klare likskapstrekk med slik vi kjenner utforming og plassering av massefangstanlegg for rein i terrenget. Vi la særleg merke til dei konvergerande murane som dannar ei ruseform. Reinsdyra har truleg vore driven opp den bratte skråninga frå

nord og inn i innhegninga. Her er det ei opning i steingarden som er farbar. Skremt rein flyktar som kjent lett oppover i terrenget og i bakken oppover kunne ikkje dyra sjå «fella» før dei brått var fanga på toppen. Retretten kunne lett hindrast av drivarane nedanfor. Kanskje kunne óg inngangen stengjast

kanten av eggen varierer frå 5 til 20 meter. Om lag 60 meter frå sørenden dannar muren ein tydeleg knekk, og her er avstanden til eggkanten på det kortaste.

Massefangstanlegg

Her ser ein godt den stupbratte fjellsida i bakgrunnen som er med på å gjere steingarden til ei lukka innhegning. Reinsdyr har truleg vorte jaga opp og inn frå venstre i bildet. Foto: Runar Hole

Dei konvergerande steinmurane i midten av anlegget dannar ein opning på om lag 1,5 m breidde. Er det her reinsdyra har vore teken hand om og avliva - om dette er eit fangstanlegg for rein? Foto: Runar Hole

 

med eit lett og mobilt gjerde. Det som gjer anlegget så spesielt, er dei tydelege samanhengande murane. Slike er berre vanleg i sjølve fangstbåsen og det som er endepunktet i massefangstanlegg, i Sør-Noreg. Anlegget på Hestefjellet har heller ingen karakteristisk fangstbås. Når det gjeld sjølve

muren så er den så lav at ein må tru at konstruksjonen i si tid har vore mykje høgare for å halde dyr innanfor. Steinmuren har difor trulegfungert saman med eit høgare gjerde av tre.

Fangsten

Vi tolkar steingarden som ei innhegn

Den mystiske steingarden på Hestefjellet. Bakanfor (mot sør) ser vi fjellet Hesteryggen og Tverrfjellet. Ned til venstre ligg dei to Svartevatna.
Foto: Runar Hole

ing der dyreflokkar vart samla innafor utan at det var mogleg å flykte vidare. Alt tydar på at flokkar med innestengde dyr har vore jaga fram og attende innanfor steingarden. Midt i anlegget gjer ruseforma at ein kom tett på dyra samstundes som flokkane naturleg nok vart pressa ut i ei rekke med lav fart. Her kunne ein lett fange eller avlive enkeltdyr. Kanskje har fangstfolka nytta alt frå lasso til spyd til dette. Men det er mykje som er uklart og det er trong for meir inngåande studiar av anlegget før ein kan seie noko meir detaljert om funksjonen. I alle fall er steingarden etter alt å dømme eit fangstanlegg for dyr og det mest sannsynlege i den samanhengen, er at det vart fanga villrein på Hestefjellet.

Kva kan så alderen være? I vikingtid og mellomalder for 1200-700 år sidan vart fangsten av villrein intensivert i massefangstanlegg i Sør-Noreg, for så å forsvinne heilt. Det er godt mogleg at steingarden vart bygd på denne tida. Men han kan og vere eldre enn det fordi anlegget verkar noko meir primitivt enn dei avanserte fangstanlegga som vart brukt i mellomalderen.

Eigen reinsbestand

Ein kan reise seg spørsmål som har

Kartet syner plasseringa av Hestefjellet og kor avgrensa fjellområda her i Ørsta er i

forhold til innlandet.

 

Storfjorden langs Skjåstaddalen med bratte fjellsider kan ha isolert ein eigen bestand med dyr ute i Ørstafjella. I så fall ville ein slik bestand vore svært sårbar om flokkane vart utsett for jakt- og fangst. Dersom det ikkje var tilsig av dyr frå innlandet, ville ein raskt utrydde reinsdyra med eit massefangstanlegg på eit så avgrensa fjellområde.

Litteratur:

Hole, R. 2013. Massefangstanlegg for villrein. Ei studie av sosial kontekst basert

på romlege og kronologiske variablar. Masteroppgåve i arkeologi. NTNU. 107 s.

Hole, R. og Jordhøy, P. 2016. Reinheimen vest – tidlege kulturspor etter villrein - NINA kortrapport, førebels utgåve . 28 s.

med levevilkår for reinen her ute i desse avgrensa kystfjella med store naturlege trekkbarrierar. Dersom det har vore eit fangstanlegg for rein her på Hestefjellet, så måtte det ha vore tilgang på nok reinsdyr til at denne forma for fangst ein gong var drivverdig. Kan det ein gong i tida ha etablert seg ein eigen bestand her slik som vi til dømes kjenner til frå Ulvådalsområdet? Villreinkjennar Rolf Sørumgård stilte dette spørsmålet. Barrieren mellom Austefjorden og

Registreringskart (til venstre)over anlegget som viser den sannsynlege inndrivings-

vegen for dyr inn i

innhegninga. Flyfoto

(til høgre) over den samanhengande steinmuren som dannar ein steingard ved Hestefjellet.

 

Bildet over: Eva, Frank og Astor Furseth studerer eit av dei 32 bågåstøa i det austlege jaktanlegget på Krynkelen. Foto: Runar Hole

I dei kystnære fjella på Møre er det nå registrert mange bågåstøanlegg. I 2015 vitja vi eit av desse på fjellet Krynkelen, som ligg i Norddal kommune og delvis innafor Reinheimen Nasjonalpark. Øystein Mølmen registrerte 16 bågåstø her på fjellryggen i 1996. På den siste av turane våre opp hit, snubla vi over eit arkeologisk funn, som styrker oss i trua om at reinsjegeren var på plass i Mørefjella langt tidlegare enn vi har trudd.

Bakgrunn

I den vestlege delen av Reinheimen Nasjonalpark og i dei vestlege kyst

nære fjella på Møre generelt, har det vore kartlagt mange kulturminne dei siste sju åra. Dette har vore eit nyttig

 

Eit flott og godt bevart bågåstø nesten på toppen av Krynkelen i det vestlige jaktanlegget.
Foto er teken mot vest. Foto: Runar Hole

Bjørn Hessen studerer avslag funne på bakken her, i det som kan kategoriserast som ei kvartsittsmie. Legg merke til den vesle inntørka tjønna rett bakanfor. Foto: Runar Hole

Kvartsittavslag som ligg slik ein kan finna dei oppå den skrinne vegetasjonen så høgt til fjells.
Foto: Runar Hole

arbeid for å få ein betre totaloversikt over spesielt jakt- og fangstanlegg for villrein. Sjølv om Øystein Mølmen dokumenterte ein god del på 1990-talet i vestlege strok, var det både interesse og behov for eit meir omfattande registreringsarbeid. Gjennom eit framifrå samarbeid mellom Universitetsmuseet i Bergen, NINA og lokale registrantar har ein dei siste åra fått dokumentert fleire svært interessante funn som gjev ny kunnskap om fangsthistoria i fjellet.

Kva fortel funnet?

Ved første augekast la vi merke til at det var svært mange bitar eller avslag på eit relativt avgrensa område. Det er ein del naturleg kvartsitt i området og det kan tyde på at det har vorte funne råstoff lokalt. Vi tok med ned 16 kvartsittavslag frå lokaliteten og materialet vart sendt til Universitetsmuseet i Bergen. Avslaga frå Krynkelen har klare likskapstrekk med det vi fann på Fetegga i fjor. Det er for det meste reiskap, retusjerte bitar og stiklar. På Fetegga vart bågåstøanlegget med spor frå steinalderen datert til slutten av eldre steinalder (om lag 6000 år gamalt). Vi trur difor at det nye funnet frå Krynkelen er like gamalt og relatert til jakt på villrein. Truleg er det dei same jegerane som har bygd dei to bågåstøanlegga og etterlete seg steinsmia. Skyteretninga på bågåstøa går mot vest og i retning utover fjelltangen som er ein blindveg

 

Kart over dei to bågåstøanlegga og lokaliteten med kvartsitt mellom desse. Totalt

registrerte vi 51 bågåstø på Krynkelen. Kart: Runar Hole©

Kart over området ved Krynkelen. Grensa til Reinheimen nasjonalpark går midt over dette fjellet. Redigert kart frå norgeskart.no

Dei 16 kvartsittavslaga som vart teken med ned frå Krynkelen og som er innlevert til Universitetsmuseet i Bergen. Foto: Runar Hole©

for reinsdyr. Det indikerer at dei jakta på reinsflokkar som var stengd inne på fjelltangen på same måte som ved anlegget på Fetegga.

Vegen vidare

Vi satsar på å få undersøkt dei arkeologiske spora på Krynkelen meir omfattande i løpet av sumaren 2016. Vi håpar med dette å koma fram med meir interessant kunnskap. Resultata kjem til å bli publisert gjennom ein artikkel i ein seinare årgang av Villreinen.

Litteratur

Jordhøy, Per. (Red.) 2014. Reinheimen og Breheimen. Frå pil og boge til lasso og gevær. Villreinutvalet for Ottadalsområdet. Snøhetta forlag. 296 s.

Mølmen, Ø. 2000. Jakt og fangst i Norddal. Norddal kommune. 200 s.

Ramstad, M. & Hole, R. 2015. Fetegga: bågåstøer og alpin fangst i eldre steinalder. Villreinen 2015. Årbok frå villreinrådet med aktuelt stoff frå Fjell-Norge. s. 35-40.

Ramstad, M. 2015. Ringshornet – klima mennesker og reinsdyr gjennom 4000 år. Årbok for Universitetsmuseet i Bergen 2015. s. 62-70.

 

 

Tekst og foto: Per Jordhøy, Norsk institutt for naturforskning (NINA)

Reinen: Kontroversiell idag på grunn av kamp om fjellareala – men heilt avgjerande for oss i det meste av etteristida. Forfedrane har lagt att rikhaldige vitne om vår finstilte sameksistens med grådyra. Mangfald og tettheit av desse fangstminna/kulturskattane har ein dimensjon ein ikkje finn andre stader i verda. Samstundes som reinsjakttradisjonen lever vidare. Med eit reisande publikum som er stadig meir kunnskapssøkande, utfordrar dette oss skikkeleg i eit formidlingsperspektiv. Og det vil såleis kunne ha stort potensiale for verdiskaping dersom den gamle villreinfangsten får verdsarvstatus. Med eit smidig og godt interkommunalt samarbeid og ein solid villreinfagleg og arkeologisk plattform vil dette klart vera mogleg.

Bakgrunn

Ein haustdag i 2003 fekk Fylkeskonservatoren i Oppland, Harald Jacobsen ein sjeldan idé. Han vil få villreinen og villreinfangsten inn på UNESCO si verdsarvliste. Han ser at spora etter fangstkulturen i norske fjell er unik for verda. Ideen blir raskt fulgt opp av

ein svært entusiastisk arkeolog i Lesja kommune, John Olsen, og han tek snart initiativ til eit prosjekt som skal arbeide for dette. Framifrå støtte får han også frå ordføraren i Lesja, Per Dag Hole, som kraftfullt fylgjer opp prosjektet over lang tid. Det same gjer miljørådgjevar og villreinkjennar Rolf Sørumgård. Hausten 2004 vert det så skipa til ei breitt samansett gruppe. Denne blir seinare omorganisert til eit styre på fem personer frå regional forvalting og nasjonalt fagmiljø. Ei faggruppe på fire personar frå fagmiljøa innan kulturminne og villrein kjem og på plass. Sekretariatet blir plassert på Lesja og prosjektleiar er arkeolog John Olsen. Prosjektet får såleis sterk lokal forankring. Faggruppa startar med den faglege grunngjevinga for arbeidet våren 2005 og leverer den fyrste av to fagrapportar i 2006. Desse blir vidaresendt til direktorata (Riksantikvaren og Miljødirektoratet) og miljøverndepartementet.

Manglande entusiasme frå

Riksantikvaren

Riksantikvaren (RA) verkar i utgang

 

spunktet berre måteleg interessert i prosjektet. Er det på grunn av RA sin sterke fokus på arkitektur, og eit tradisjonelt fråverande engasjement for emne som har med jakt og fangstkultur å gjere? Heller ikkje Direktoratet for naturforvalting (no Miljødirektoratet) går inn for å få villreinfangsten inn på tentativ liste over verdsarvstader i fyrste omgang. Men dei viser positiv haldning til innhaldet i prosjektet. Det blir uansett ein vedvarande dialog mellom desse sentrale organa og verdsarvprosjektet heile vegen.

Seinare, i 2008, får prosjektet honnør for fagleg innhald og for grunnlagsmaterialet som er framskaffa. Riksantikvaren anerkjenner også at fenomenet jakt og fangst på så vel rein som andre store pattedyr, er underrepresentert på verdsarvlista. Ein viser rett nok til UNESCOs globale strategi for å sikra ein betre ballanse mellom Europa, Nord-Amerika og resten av verda. Her vert vestlege land oppmoda til å vurdere om deira prosjekt kan knytast opp mot liknande prosjekt andre stader i verda, primært for å lyfte fram viktige kulturminne eller naturområde i underrepresenterte område.

Prosjektet fylgjer dette opp gjennom ein ny fagrapport i 2010. Denne drøftar ulike moglegheiter for å sjå Rondane, Reinheimen, Dovrefjell-Sunndalsfjella i samanheng med andre område, ein såkalla serienominasjon. Kanskje skal ein sjå dette området i samanheng med andre område i Noreg, eller med tilsvarande område på Grønland, og i Canada. Ei siste løysing er å sjå på spor etter jakt på store pattedyr i ein meir global samanheng. Sistnemnte vil truleg gje mange spanande – men likevel for store, faglege utfordringar. Avgrensing vil vera uråd og dei fysiske spora er for dårleg dokumentert. Grunnidéen for dette prosjektet er like fullt svært god, og eit solid fagleg grunnlag er lagt. Ein arbeider difor framleis aktivt for å få dette inn på Noregs tentative liste til Unescos verdsarvliste.

Full støtte frå eksterne fagfolk

Villreinfangsten som verdsarv har også bede eksterne aktørar kritisk å vurdera kvaliteten i arbeidet og om dei faglege grunngjevingane held mål. Både arkeolog Lars Larsson frå Lunds universitet og ikkje minst Christopher Young frå British Heritage gjev si støtte til arbeidet. Young har også lang røynsle med

UNESCO spørsmål, m.a. som ein av dei som på vegne av UNESCO har vore med og evaluert liknande nominasjonar andre stader i verda.

I arbeidet med å avgrense Villreinfangsten som verdsarv geografisk har ein søkt å legge tre «temakart» oppå kvarandre. Fyrst søkjer ein å kartfeste alle kjende fangstanlegg for rein i og ikring dei fire nasjonalparkane Dovre-fjell- Sunndalsfjella, Dovre, Rondane og Reinheimen, med tilgrensande verneområder. Dette er gjort mogleg, ikkje minst takka væra arbeidet til pionerane Øystein Mølmen, Sonja og Edvard K. Barth – og i seinare tid, arbeidet til Norsk institutt for naturforsking (NINA). Det neste kartet er knytt til reinen sin bruk av området i dag. Koplinga mellom dei bevarte fangstanlegga og den framleis eksisterande villreinbestanden er eit av elementa som gjer dette området til noko unikt. Det siste kartet er dei eksisterande vernegrensene for nasjonalparkane eller tilgrensande verneområde. Det ein finn, er eit samanfall mellom desse tre. Det gjev oss ei avgrensing av eit mogleg verdsarvområde, der ein både finn eit stort utval av ulike fangstanlegg for rein (med ulik tidsdjupne innafor same område) der ein framleis har ein livskraftig bestand av europeisk tundrarein. At området fell saman med dei eksisterande vernegrensene, gjer at

det ikkje vil vera trong for ytterlegare fredingsprosessar for å kunne realisera ein UNESCO-nominasjon.

Det faglege grunnlaget

Faggruppa tek til orde for ein serie-nominasjon med fire område: Dei fire nasjonalparkane Dovrefjell- Sunndalsfjella, Dovre, Rondane og Reinheimen, med tilgrensande verneområder. Desse områda utfyller kvarandre på ein spennande og fagleg verdifull måte. Det totale området vil gje eit eksepsjonelt godt bilde av tradisjonane og kulturminna knytt til utnyttinga av villreinen som ressurs – og ikkje minst eit godt bilde av villreinens eigen utnytting av området. Det finst ei lang rekkje typar anlegg direkte knytt til jakt- og fangstutøvinga. Mest kjent er fangstgropene og bogestillingane, men i området finst også ulike typar massefangstanlegg. Innafor dei ulike fangstteknikkane er det stor variasjon både i fysisk storleik og utforming.

Villreinen i området har ei lang og spennande historie. Den er ein kvalitetsbodbringar som vitnar om eit friskt økosystem og eit landskap med viktige intakte kvalitetar. Villreinen er ein svært arealkrevjande dyreart, og det er avgjerande for dyret si overleving at dei verna områda blir forvalta på ein god

 

måte. Spor etter reinsjegerane finn vi mange stader, men i dag er det berre i Sør-Noreg at villrein (europeisk tundrarein) framleis finst i sitt opphavlege leveområde og kor dyra dagleg trekker forbi ulike typar fangstanlegg frå eldre tider. Til saman utgjer kulturminna, naturområdet og villreinen eit spennande kulturlandskap, eller eit ”jaktlandskap”, som også gjev meining for dagens menneske. Kulturlandskapet gjev ei god forståing av korleis utnyttinga av området var i eldre tid, ikkje minst knytt til jakt og fangst på villrein. Ved å studera landskapet og villreinen sitt trekkmønster, vil ein få god forståing for kvifor fangstsystema er plassert slik dei er. Landskapet har samtidig ein stor betyding for innbyggarane i området også i dag. Mange har brukt fjellet frå dei kunne gå – ein tradisjon med djupe røter i området. Fjelljakta har vore ein viktig del av dette.

Fangstanlegg for så vel rein som andre klauvdyr, finst også andre stader i verda. Dei eldste dokumenterte spora finst i Sørvest-Europa. Her er det rett nok ikkje gjort funn av spor etter fangstanlegg, men reinen er avbilda på holemaleri og store mengder slakteavfall frå rein er funne ved buplassar.

Bruken av fangstgroper knytt til villrein er dokumentert i Sibir og i Nord-Skandinavia. Dette er fangstgroper av den jordgravde typen. Også i Nord-Amerika er bruk av fangstgroper kjent, men desse var gravi ut i snø og is. Bogestillingar er dokumentert frå heile det cirkumpolare området, det same gjeld ulike typar av fangstruser.

Når det gjelder fangstanlegg generelt, er det eit emne som har vore via meir merksemd innan antropologien enn innan arkeologien. Det gjer at ein til ein viss grad kjenner til typar av fangst, men mindre til omfang og geografisk utbreiing. Fangstgroper ser ut til å være ein nærast universell metode, nytta over heile verda, bla. for løver i Europa, villsvin i Japan, elefantar og antiloper i Afrika, vidare er styrtfangstanlegg for bison godt dokumentert i Nord-Amerika og til dømes rusefangstanlegg for gasellar i Midt-Austen og Nord-Afrika.

Døme på store fangstanlegg

I høve til dagens kunnskapsstatus finn ein innan og ikring det omsøkte verds-arvområdet truleg den rikaste fangstkulturen i verda, kva mangfald og dimensjonar av fangstanlegg for rein angår. Store fangstgroprekker i Dovre

– Rondane, massefangstanlegg i Reinheimen og store bogestillingsanlegg i dei vestlege delane av Reinheimen og Snøhetta.

Undersøkingane held fram

Medan søknaden om verdsarvprosjektet har gått sin gang har ulike fagmiljø vore i sving med nye undersøkingar av fangstkulturen i fjellregion. Stadig vekk blir det gjort nye og interessante funn som har samband med den gamle villreinfangsten og som styrker det faglege grunnlaget. Vi blir og minna på kva framifrå innsikt våre forfedrar hadde om reinen og åtferda til grådyra. Funn av eit nytt massefangstanlegg på Formokampen er ein godt døme her. I kystfjella på Møre er det og funne fleire interessante døme på dette.

Nye spor i vest trekkjer fangsthistoria enda lengre attende

Dei siste 10 åra er det gjort ei rekkje oppsiktsvekkjande funn som skriv seg frå den eldste delen av vår forhistorie. Det vil seie i områda som var tidlegast isfrie etter siste istid. I 2006 vart det såleis funne spor etter ein leirplass ved Reinsvatnet vest i Snøhettaområdet, som har kjenneteikn i lei av den såkalla

 

Eit utval av fangstanlegg i randsona til verneområda kan tilretteleggast utan lyte for eksisterande villreinbestandar, og meir kunnskap og gode historier kan delast i regionen sine mange formidlingspunkt. Dette vil og ha ein haldninsskapande verdi. I høve til innovasjonsverdi og kunnskapsbasert turisme vil prosjektet kunne vera ein stor stimulans og verdiskapar. Det vil og kunne ha ein stor haldningsskapande verdi i høve til forståinga av villreinen og leveområdet sitt.

Status og utfordingar

Villreinfangsten som verdsarv hadde forrige haust møte på Norsk Villreinsenter Nord på Hjerkinn. Det var veldig positive signal frå alle hald (inkl. Venstre sin stortingsrepresentant Ola Elvestuen). Ein framheva det store tilfanget av nye funn og data som har kome fram dei siste åtte åra, og som klart ville styrke søknaden om å koma på UNESCO si tentative liste over verdsarvstader. Det vart også oppretta ei sterk ressursgruppe til prosjektet med Kristin Krohn Devold i spissen.

Mange gode prosjekt søkjer om få verdsarvstatus, men nålauget er trongt og utfordringane er mange. Ein ting er sikkert; dei gamle fangstminna i fjella våre er ein supersterk kandidat! Dei kan bli dette hundreåret sitt største

verdiskapingsprosjekt for Lesja og norddalsbygdene.

Fosnakulturen (11500-10000 år før notid). Liknande funn er nyleg gjort i Langfjelldalen vest i Reinheimen av arkeologar frå Universitetet i Bergen. Leirplassen dei oppdaga kan vera over 11000 år gamal, og pilespissar frå staden høver typologisk med den tidlegaste perioden av eldre steinalder. Ved eit bogestillingsanlegg i Fetegga mellom Skjåk og Norddal vart det i 2013 funne steinavslag, truleg etter tilverking av pilespissar. Dette kan tyda på at desse jaktplassane vart teke i bruk svært tidleg.

Med varmare klima og større nedsmelting av fonner kjem også mange «nye» fangstrelaterte kulturminne fram i dagen. Bortskotne pilar, skræmepinner og andre gjenstandar er funne og samla inn i store mengder. Ei ski frå merovingertid (ca 570 – 800 e.Kr.) som vart funne i fjella mellom Lesjaskog og Lordalen i 2014, kan nok og knytast til gamal jakt og fangst.

Vern gjennom bruk

Villreinen, fangstanlegga knytt til denne - og landskapet dei er ein del av, representerer noko unikt som lyt takast vare på. Samstundes representerer dei verna fjellområda store areal, og eit sikkert vern fordrar eit lokalt engasjement.

 

I 2015 vart det oppdaga ein lokalitet med funn frå steinbrukande tid mellom to bågåstøanlegg på fjellet Krynkelen i Norddal kommune (Villreien 2016). I det same området fantes det og fleire minkande snøfonner. Med utgangspunkt i dette la Universitetsmuseet i Bergen opp til arkeologisk feltarbeid i 2016. Problemstillingane var fleire; smelta det fram arkeologisk materiale frå fonnene, var det mogleg å få betre kunnskap om spora etter aktivitet i steinbrukande tid, kunne bruk av nye metodar bidra med betre kunnskap om fangstanlegga og sist men ikkje minst kunne me innhente data som ga meir kunnskap om relasjonane mellom fonner, bågåstø og steingjenstandane?

Vi var svært spente på førehand kva vi ville koma over av eldgamle spor på fjellet Krynkelen, der vi stod ved alt utstyret vårt på eit jorde på Grønningsæter i Valldalen. Transport med helikopter var avgjerande for at det var mogleg å gjennomføre dei arkeologiske undersøkingane på berre fire dagar, frå 18. til 21. august i 2016. Helikopterturen var ikkje lang men desto mange høgdemeter bar det oppover til 1450

meters høgde.

Bogestillingar og to jaktanlegg

Ved den arkeologiske undersøkinga av dei to jaktanlegga vart tradisjonelle dokumentasjonsmetodar supplert med ny teknologi basert på bruk av drone, 3-d modulering og fotogrammetri. Resultatane var gode, og ga oss ny og

meir presis detaljkunnskap.

Det vestlege anlegget kan nå seiast å bestå av 20 bågåstøer. Vi oppdaga også restar av ein enkel varde omtrent 100 m nordaust for konsentrasjonen av skytestillingar, men det er usikkert om denne har samanheng med jaktanlegget.

I det som kategoriserast som det

Reinsjakt til ulike tider over eit langt
tidsrom i Møre-fjella

På bildet ser vi markering av varder i ledegjerde før dronefotografering. Ved undersøkingane vart drone brukt til 3d-modulering og fotogrammetri, noko som ga eit nøyaktig bilde av relasjonen mellom anlegg, landskap og kartdata. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

Astor Furseth hadde ordna så vi fekk vederlagsfri helikoptertransport av Åknes-Tafjord Beredskap IKS. På førehand hadde vi fått nødvendig landingstillating i nasjonalparken av Nasjonalparkstyret for Reinheimen. Frå venstre Runar Hole, Sigrid Hervig, Howell Roberts, Trond Lødøen og Morten Ramstad. Foto: Astor Furseth

 

fasong, men dei har likevel mest stein røysa opp i ein typisk halvmåneform. Det austlege jaktanlegget er plassert på den snevraste delen av tangen opp mot Krynkelenplatået. Mot sør går tangen over i stup ned mot Glupen (734 moh.) og Fremste Glupen (952 moh.), medan mot nord avgrensast tangen av bratte berg og stup mot Grønndalsvatnet (670 moh.) og Tjørnane (973 moh.).

Tolking av korleis jakta har føregått

Plasseringa av dei to bogestillingsanlegga viser at jakta her har gått ut

på å legge seg i stilling og vente der fjellplatået er smalast. Skyteretninga er vestover på alle bågåstøa. Samstundes finns det spor av ei enkeltliggande bogestilling i forkant av båe anlegga. Avstanden fram til dette bågåstøet er omtrent 300 m i det vestlege anlegget og i overkant av 200 m i det austlege anlegget. Ei tolking kan være at dei enkeltliggande bogestillingane var gøymestad for ein eller to jegerar, som låg roleg og venta heilt til reinsdyra passerte i retning mot sjølve anlegga. Det er hensiktsmessig å ha nokon til å drive flokken mot jegerane som venta i skytestillingane for å få dei lettare på

austlege anlegget blei det dokumentert totalt 37 skytestillingar samt 25 vardesteinar som heilt klart har hatt ein viktig funksjon i bruken av anlegget. 24 av vardesteinane på linje tolkast som spora etter eit minst 135 m langt ledegjerde. Den siste vardesteinen har stått for seg sjølv og var spesielt fin og illustrerande.

Strategisk plassering

Krynkelen er ein fjelltange der det meste av fjellsidene er svært bratte. Reinsdyra trakk eller vart jaga opp frå områda i aust, og oppe på platået var dei så godt som fanga på den måten at dyra måtte attende same vegen som dei kom for å sleppe unna. Det er fleire fonner, spesielt på toppen av fjellskråningane, på nordsida av Krynkelen og dei kan ha medverka til at reinen ville opp hit på varme dagar. Men det vart truleg ikkje drive jakt på sjølve fonnene her, sidan alt ligg til rette for å kunne organisere jakta meir effektivt i dei smale terrengpartia. Dei to anlegga skil seg frå kvarandre ved at det eine anlegget har vardesteinar medan det andre er utan det. Vardesteinane er restar av eit leiesystem som har styrt flokken mot midten av anlegget. Talet på bogestillingar er og noko ulikt, men byggemåten er temmeleg lik. I det austlege anlegget er det rettnok nokre skytestillingar som er bygd meir i ein rund

Bilde teken av drone mot aust-søraust viser den vesle tjønna ved kvartsittlokaliteten og fjelltangen bakanfor med det austlege bågåstøanlegget. Snøfonna der det vart gjort arkeologiske funn nedanfor, kan skimtast i venstre bildekant. I bakgrunnen er Storfjellet og Krynkelvatnet til høgre. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

Oversiktsbilde av snøfonna i fjellskråninga nord for det austlege bågåstøanlegget. Bildet er teken mot vest. Dei arkeologiske gjenstandane vart funne rett nedanfor fonna.
Foto: Universitetsmuseet i Bergen

 

skothald. Bak den lave steinmuren til skytestillingane måtte jegerane ligge heilt i ro til reinsdyra var så nærme at dei lett kunne råkast med pil og boge. Avstanden til dyra når pilane vart sendt i veg var heller kort sett med våre moderne jaktauge. Når vi studerte terrenget framom bågåstøa sat vi att med eit inntrykk av at skyteavstanden kunne vere frå 5 til 15 meter der denne avstanden lett kunne tolkast. Truleg prøvde jegerane å gøyme seg så godt dei kunne når dei dreiv å pepra piler

mot reinsdyra. Likevel måtte skyttarane reise seg heilt eller delvis opp for å spenne bogen og da vart dei naturleg nok sett av dyra. Men om vi tenkjer oss at det dukka opp rørsler frå gøymestadane på ulike stadar i steinura, som like etter vart borte att, samstundes som dyra heile tida kunne sjå drivarane som bevega seg openlyst i bakkant, så forstår vi at flokken stogga opp. Når reinsdyr vert usikre og ikkje veit kvar dei skal flykte frå faren, så stimlar dei tett saman og like etter er det vanleg

at flokken går i ring. Ei slik åtferd kan bli svært skjebnesvanger i møte med utspekulerte menneskejegerar. Det at flokken roterte var nok ein vanleg situasjon framom eller innanfor slike bågåstøanlegg.

Bogestillingane er og spreidd i terrenget og på den måten vart det vart lettare å felle fleire dyr etter kvart som situasjonen utvikla seg. Kor raskt flokken forserte mellom jaktstillingane i anlegga kunne nok og regulerast av skyttarane sjølve, ved at dei reiste seg opp og bremsa dyra på ein meir aktiv måte. Når det gjeld talet på pilar jegerane hadde til rådigheit og kva som avgjorde der og da at dei skaut ei pil, så er det vanskelegare å vete dette. Men ein kan tru at i det minste hadde bogeskyttarane med seg 10 pilar og kanskje så mange som 30 eller fleire når dei venta i ei bogestilling? Men kva sikta og skaut skyttarane etter? Det er sjølvsagt lett å sikte mot flokken og råke eit av dyra, men det blir som regel ikkje noko godt treff. I så fall er berre eit dyr lettare

Matpause ved teltleiren vår. Vi var heldige med været dei fire dagane vi var her oppe. Landskapet er spektakulært og i bakgrunnen ser ein Neskopptindane. Foto: Runar Hole

Sigrid Hervig noterer ulike mål og data på eit av bogestillingane i det vestlege bågåstøanlegget. Steinmuren er ikkje høg men gjev likevel brukbar dekning, mot å bli sett av reinsdyra, om ein legg seg heilt ned. Foto: Runar Hole ©

 

oppsøke høgareliggande fjell utover sumaren. Dei klimamessige utfordringane for menneska er og mest gunstig rundt august, så høgt til fjells. Truleg var det mest bukkeflokkar som har oppheldt seg i dei vestlege fjellområda rundt Krynkelen om sumaren, dersom vi legg til grunn dagens kunnskap om arealbruken til villreinen. Difor var det nok flest bukkar som vart felt, partert og bore ned frå Krynkelen. Utover i september trakk nok bukkane vekk frå dei vestlege fjella på jakt etter semler. Under brunsten oppheld reinsflokkar seg helst i flatare landskapstypar og her i Reinheimen måtte i så fall dyra ein god del lenger austover.

Kvartsittlokaliteten

Lokaliteten med kvartsittavslag frå steinbrukande tid (9500-1 f.Kr.) vart undersøkt grundig, men resultata stod ikkje heilt til forventingane våre. Sidan denne låg heilt inntil ei lita tjønn på platået og på ein eigna leirplass, så hadde vi sett for oss at det kanskje kunne dreie seg om ein buplass. Granskingane viste at mesteparten av kvartsittbitane er naturleg spalta kvartsitt. Materialet er av varierande kvalitet og stammar frå fleire kvartsittførande

gangar i bergrunnen.

Likevel har nokre av bitane spor som visar at dei truleg er slått og retusjert og dermed tilverka av menneske. Mest sannsynleg var dette kvasse reiskapar som vart brukt til å skjæra seg gjennom dyreskinn og vidare kutte opp dyreskrottar i mindre bestandelar. Utan tvil er det reinsjegerar som står bak. Materialet er ikkje like enkelt å datere slik som det omfattande funnmaterialet frå bågåstøanlegget på Fetegga med ein sikker alder på om lag 6000 år (sjå Villreinen 2015). På Fetegga blei det mellom anna funne tidstypiske reiskap frå slutten av eldre steinalder. Fråvær av slikt material på Krynkelen

skada og ei pil sløst bort? Det er difor grunn til å tru at dei skaut meir presist mot einskilde dyr av gongen for å få til dødeleg treff eller så stor skade at det lettare kunne avlivast seinare. Vi trur at siktepunktet var bogen eller helst rett bakanfor denne og framom mellomgolvet. Her vil ei pil lettast gå så djupt at lungene vert punktert slik at dyret døyr temmeleg raskt. Når vi ser at skyteavstanden gjerne var under 10 meter så blir dette eit realistisk senario.

Når vart det jakta rein?

Jakta på Krynkelplatået har mest truleg gått føre seg i juli, august eller september månad. I juni kan det fortsatt være att snø som dekker bogestillingane meir eller mindre. Vidare er store snøfonner med på å utvide den terrengmessige innsnevringa mot jaktanlegga slik at dei ikkje blir fullt så effektive. Andre grunnar er dåleg beite så tidleg i denne høgda og insektplaga er heller ikkje spesielt stor i juni. I juli derimot kan dei ha jakta her oppe, men vi trur at den mest gunstige tida var rundt august månad. På denne tida er reinsdyra feitare og dermed meir ettertrakta for jegerane. Samstundes er det mange fleire faktorar som driv dyra til å

Gamal og ny multi-reiskap side om side. Steinbrukande reinsjegerar var ikkje i beit med å nytta lokalt råstoff. Foto: Runar Hole

 

treskafta er piler, kan dei ha hamna i fonna på naturleg vis under skyting frå jaktanlegget. Kanskje blåste never-rullane ned frå fjellskråninga eller platået lenger oppe. Men, det er og mogleg at det vart plassert skræmepinnar eit stykke nedover og tvers over snøfonna. Tek vi til dømes utgangpunkt i fonnas utbreiing i august 1976 (sjå flyfoto), så ser vi at den utgjorde ein samanhengande formasjon, og truleg ei attraktiv trekkrute både opp og ned langs heile nordsida av fjelltangen, heilt frå ura ved toppen av Krynkelen (1494 moh.) til langt nedover mot Tjørnane (973 moh.). I et slikt senario er det interessant med funn av neverskræmer. Dei kan være restar etter eit leiesystem som har vore sett opp tvers over fonna når jegerane hadde dyr på rette sida. Skræmepinnane med never i rørsle kunne ha hindra dyra i å trekke ned og i staden leie reinsdyra mot konsentrasjonen av bogestillingar. Utan snø er den

bratte og grove ura meir eit stengsel, men dersom fonna var stor og samanhengande var det fare for at reinsdyra trakk forbi nordsida av anlegget. Det trengst fleire funn for å finne den rette forklaringa, sjølv om det er påfallande at funna vart gjort der passasjen er smalast og der det er lettast å leie dyra kontrollert inn mot bogestillingane. Vi ser i alle fall at varderekka i sørvest er med på å stengje passasjen forbi denne flanken av anlegget.

Datering av reinsjakta

Det er utført dateringar med C-14 metoden på to av det arkeologiske materialet frå Krynkelen. Den eine never-rullen er datert til ein alder mellom 415 og 560 etter Kristus, mens det eine treskaftet er datert til mellom 595 og 660 e.Kr. Det betyr at gjenstandane vart brukt i folkevandringstid (400-

kan indikere ei yngre dateringsramme, men kor mykje er vanskelig å seie.

Elles er det verd å merke seg at vi leitte grundig i og ved mange bågåstøer, men vi fann ingen kvartsittbitar i konteksten til desse. Vi fann altså ikkje prov på at kvartsittsmia høyrer saman med dei to bågåstøanlegga. Men samtidig kan det heller ikkje utelatast at det er ein samanheng.

Arkeologiske funn ved snøfonner

I nærleiken av smeltande snøfonner vart det funne eit reinsgevir, to moglege pilskaft, to rullar med bjørkenever og nokre smårestar av trevirke. Never-rullane har vore brukt som skræmeelement som blafra i vinden i toppen på ein trepinne eller steinvarde i samband med villreinjakt. Gjenstandane har vore konservert under den store snøfonna i fjellskråninga nord for det austlege bågåstøanlegget. Fonna ligg rundt 50 frå det næraste bågåstøet og omtrent 30 høgdemeter lågare i fjellsida.

Vi meiner vidare det er ein sannsynlig relasjon mellom fonnefunna og bogestillingane, på grunn av den korte avstanden mellom desse. Funnmaterialet er foreløpig svært spinkelt og fleire funn vil utan tvil gje meir kunnskap om korleis dei to kjeldekategoriane føreheld seg til kvarandre. Klimautviklinga tydar på at snøfonnene vil fortsette å minke i åra framover og dermed avdekke fleire fornminne også her. Uansett er dei få gjenstandane frå 2016 viktige og gjev utfyllande kunnskap om alderen på jakt- og fangstanlegga på Nord-Vestlandet.

Fonnefunna på Krynkelen i 2016 kan tolkast på to måtar. Enten har dei hamna på funnstaden etter å ha vore brukt lenger oppe eller så har dei vore i bruk omtrent der vi fann dei. Dersom

Funnstaden for det eine moglege pilskaftet nedanfor snøfonna. Her har det vore gode bevaringsforhold mellom steinblokker og i sprekkar i berget. Bjørn Hessen (nr to frå høgre) deltok og i feltarbeidet ved fonnene. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

Den eine neverrullen slik han vart funnen nede i ein bergsprekk. Den er rundt 1500 år gamal og var truleg ei innretning til å skræme rein med. Foto: Universitetsmuseet i Bergen

Eit mogleg pilskaft. Alderen viste seg etter datering å være omtrent 1400 år.

Foto: Universitetsmuseet i Bergen

 

større jaktutbytte ved å flytte austover når dei var mange nok jegerar. Funna på Krynkelen viser at reinsjakta har føregått til ulike tider over eit langt tidsrom også i dei bratte og høge Mørefjella.

570 e.Kr.) og merovingartid (570-800 e.Kr.). Dette er tidperiodar ein har ein del liknande dateringar ifrå, som til dømes i dei talrike høgfjellsfunna i Breheimen og Jotunheimen. I merovingartid var det ei aukande utnytting av ressursane i fjellet slik vi kjenner historia.

Vi har nå to godt dokumenterte bågåstøanlegg på Krynkelen. Truleg har det austlege bågåstøanlegget vore nytta så seint som i overgangen mellom eldre og yngre jernalder. Kva så med det vestlege anlegget, når var det mest truleg i bruk? Det blei som sagt dokumentert spor etter steinalderjegerar på fjellplatået. Men det er i denne samanhengen relevant å merke seg at det ikkje er gjort funn av steingjenstandar i nokre av bogestillingane, eller i deira nærområde. Dette synes å indikere at dei fleste eller alle bågåstøene i det vestlege anlegget er frå ein tidsperiode der steinreiskap ikkje lengre var i bruk, noko som inneberer ei dateringsramme frå Kristi fødsel eller seinare.

Ei samla vurdering av landskap, funn og bogestillingar syner førebels at det vestlege bågåstøanlegget er eldst, og at det austlege er bygd seinare. Det austlege bågåstøanlegget er uansett meir omfattande konstruert og ber preg av betre organisering. Kanskje fekk ein eit større jaktutbytte ved å flytte austover

Oversikt over dei to bågåstøanlegga med totalt 57 bogestillingar og dei ulike funna på Krynkelen. Kartdata er basert på Norsk institutt for naturforsking (NINA) og Universitetsmuseet i Bergen (UIB) sine registreringar. NINA, UIB, og lokale registrantar samarbeider i dokumenteringa av jakt- og fangstanlegg i Møre-fjella. Kartfigur: Ingrid Nerhoel, NVS.

Flyfoto over det austlege bågåstøanlegget med ulike funn og høgdekurvar. Bildet er teken i 2013 og utbreiinga av snøfonna i 1976 og i 2016 er visualisert. Det eldre flyfotoet frå 1976, dekte berre nordlege delen av Krynkelenplatået. Som vi ser så var fonna mindre tre år før vi var der. Fotofigur: Universitetsmuseet i Bergen

 

 

Eit tidlegare samanhengande villrein-
område frå aust til vest

Reidar Borgstrøm, Fakultet for miljøvitenskap og naturforvaltning, NMBU

Fig. 3. Kart og foto som viser kor reinen kan ha gått mellom Revsedalsområdet på austsida av gamlevegen over Røldalsfjellet og Dyrskarheii på vestsida. Pila viser kor den øvste dyregrava ligg, under den høgaste nuten på fotoet, på ein stad der det er lett å gå både for rein og folk (Foto: R. Borgstrøm). Det er fleire skòrer i denne fjellsida, så namnet Dyraskòre høver bra.

Dei minst to tusen dyregravene på Hardangervidda (Vaa 2012) vitnar om omfattande fangstaktivitet, men dei fortel samstundes om kor det var vanleg at reinen hadde sine faste ferdslevegar. Dyregraver og fangstanlegg gjev difor ein peikepinn om reinen sin arealbruk og faste vandringsvegar i tidlegare tider (Skogland 1994).

Dei største fangstanlegga på Vidda finn vi i hovudsak på sentral- og austvidda (Anon 1974; Bakke 1985; Vaa 2012), medan lite er nemnd om slike anlegg på Vestvidda. I eit av kartbilaga til NOU-utgreiinga Hardangervidda (Anon 1974) var det ikkje teke med ei einaste dyregrav vest for Litlos, sjølv om det her òg er kjend mange dyregraver og bogastelle. Ifylgje Mikkel I. Hildal (pers. meld.) er det dyregraver søraust for Raudnosvatn i Reinsnos, opp mot Loft, på ein stad som til og med heiter Reinsgravene. Det er òg fangstanlegg i Hildalsdalen, ved Nedsta Setevatn og Middagsnuten i Reinsnos. I dette sørvestre hjørna av Vidda er det framleis vanleg å finna bukkeflokkar sommarstid (Fig. 1). I dette fjellområdet, frå Freimsstølen rett opp frå Odda, Hildalsdalen, Reinsnos, Løyningsdalen og heilt til Refsedalen som ligg mellom Løyningsdalen og Røldal-Valldalen, var det ein god del rein både på femtitalet, åttitalet og inn på nittitalet. Reinen kunne vera på plass alt ved påsketider (Mikkel I. Hildal og Ola O. Løyning, pers. meld.). Sume gonger kom dei heilt fram mot Nasanuten på austsida av Seljestadjuvet (Fig. 2), slik at dei kunne sjå dyra frå Løyningsgarden. Både på seksti-syttitalet og på totusentalet var det lite eller ikkje dyr i desse traktene, noko som kan hanga saman med liten bestand på Vidda etter hard nedskyting. Dessutan kan dei store snømengdene fleire år på rad frå og med 1989 ha vore medverkande.

Øvst oppe i Seljestadjuvet er det framkomeleg frå Refsedalen-Nasanutsida ned mot Eskjeflòta og gamlevegen over Røldalsfjellet, og derifrå er det lett

tilgang til vestsida av gamlevegen, mot Dyrskarheii og Sauda-Etne-Seljestadfjellet (Fig. 3). I den bratte lia ned mot Eskjeflòta på austsida av gamlevegen skal det ifylgje Eitrheim og Eitrheim (1992) vera tre dyregraver, på ein stad som heiter Dyraskòre. Talet på graver tyder på at dette har vore ein sikker fangststad. Stadnamngranskaren Botolf Helleland (i brev 21. april 2016) skriv at dei aller fleste namn med «dyr» på Vidda og rundt Vidda siktar til reinsdyr. Namnet Dyraskòre passar difor veldig

bra inn her, for det er fleire skòrer i fjellsida som både rein og folk kan koma seg opp og ned i (sjå Fig. 3). Eg kom over ei av desse gravene ein gong på femtitalet, men då eg i 1970 skulle finna den att for å ta bilete, fann eg i staden ei av dei andre gravene nemnt av Eitrheim og Eitrheim (1992). Denne ligg like oppunder nuten, om lag 1300 m o. h. (Fig. 3). Grava som er vist i Fig. 4, har halde seg godt. Den er om lag 150 cm lang, 70 cm brei, og minst 1,5 m djup. Den er delvis attfylt med stein,

 

slik det vart eit endeleg påbod om i 1863 (Vaa 2002). Både form og storleik på grava tyder på at ho har vore nytta til reinsfangst. Dyraskòre ligg strategisk til, og gravene må ha fanga dyr som anten var på veg mot Dyrskarheii på vestsida av gamlevegen over Røldalsfjellet frå Seljestad til Røldal, eller dyr som kom vestfrå, i retning mot Refsedalen og Vidda. Folk ville neppe ha teke seg bryet med å mura opp dyregraver om det ikkje hadde vore eit fast reinstrekk der. Ein haustdag på syttitalet såg eg ferske far i snøen etter rein rett forbi dyregrava, så det er ikkje heilt umogeleg at enkelte dyr framleis kryssar mellom Refsedalen og fjellpartiet på vestsida av gamlevegen over Røldalsfjellet. Det kan tilføyast at eg gav opplysningar om fangstgrava i Dyraskòre til Edvard K. Barth då han arbeidde med boka Hardangervidda, og i artikkelen i denne boka om dyregraver skrive av Bakke (1985) var fangststaden teikna inn, men lagt om lag midt i køyrevegen.

Tamreinhaldet kom i gang rundt heile Hardangervidda frå slutten av syttenhundretalet som fylgje av at villreinstamma var gått sterkt attende, og rundt 1840 vart det òg etablert tamrein på Seljestadfjellet (Kolltveit 1962). Det kan godt tenkjast at dette fekk fylgjer for villreinen sin bruk av det same fjellområdet. Folk har ferdast over Røldalsfjellet så lenge det har vore busetnad i Røldal og Oddadalen, men det var fyrst då køyrevegen mellom Odda og Røldal stod ferdig på slutten av attenhundretalet at ferdsla i Seljestadjuvet auka mykje sommarstid, og særleg etter at det vart bilveg. Biltrafikken over Røldalsfjellet kan difor ha blitt eit stengsle for rein som ville kryssa mellom Vidda og fjella i vest.

Konklusjon

Sidan området på austsida av gamlevegen over Røldalsfjellet har blitt nytta av reinen heilt fram til i dag, og fangstgravene i Dyraskòre er plassert slik at dei fanga rein som kan ha vandra mellom dette fjellpartiet og fjella på vestsida, kan det ha vore eit samanhangande villreinområde frå Vidda til Sauda-Etne-Seljestadfjella, heilt til Åkrafjorden i vest. Om det skulle finnast dyregraver og bogastelle på strategiske stader i dette vestlege fjellpartiet, ville det ha styrka konklusjonen monaleg. Det er villrein i desse fjelltraktene i dag òg,

men dette er dyr som stammar frå tamrein utsett på nittensyttitalet og seinare.

Kjelder

Anon 1974. Hardangervidda. NOU 1974: 30.

Bakke, Ø. 1985. Dyregravene – «Vatn og veidested skal hver ha for seg, som han har hatt fra gammelt av» S. 112-128 i: E. K. Barth (red.), Hardangervidda. Luther forlag A/S, Oslo. ISBN 82-531-4186-6.

Eitrheim, K. og Eitrheim, T. K. 1992. Stadnamn frå gardane i Odda samla på 1920-talet. Hardanger Historielag. ISBN 82-91262-00-4.

Kolltveit, O. 1962. Odda, Ullensvang og Kinsarvik i gamal og ny tid. Bygdesoge II. Odda, Ullensvang og Kinsarvik bygdeboknemnd.

Skogland, T. 1994. Villrein Fra urinnvåner til miljøbarometer. Teknologisk Forlag, Oslo. ISBN 82-512-0434-8.

Vaa, J. 2002. Dyregraver på Hardangervidda. Tidsskrift for Telemark historielag 23: 71 – 81.

Vaa, J. 2012. Dyregraver og fangstkultur elles. S. 43-60 i: Vaa, J. og Bitustøyl, K., Reinen på Hardangervidda Natur og kultur. Villreinutvalet for Hardangervidda. ISBN 978-82-303-2195-9.

Fig 2. Seljestadjuvet, med gamlevegen som stod ferdig på slutten av attenhundretalet. I dag går E 134 i to tunnellar frå øvst i Seljestad til Håradalen i Røldal. Foto: Reidar Borgstrøm

Fig 4. Den øvste dyregrava i Dyraskòre ligg like under nuten på austsida av gamlevegen over Røldalsfjellet. Foto: Reidar Borgstrøm

 

Reinsjegerar fann viking–sverd i Lesjafjellet

Under reinsjakt i 2017 vart det gjort eit oppsiktsvekkande funn av eit vikingsverd i Reinheimen nasjonalpark. På veg opp mot Gråhøa i den vestlege enden av Kjølen, midt i ei steinur i over 1600 meters høgde, snubla tilfeldigvis ei gruppe reinsjegerar over eit særdeles godt bevara sverd. Det er nesten ikkje til å tru!

Reinsjegerar frå Ørsta

Det var Einar Åmbakk som fekk auge på den rusta metallgjenstanden mellom steinane. Saman med fire andre jaktkompisar var dei på veg oppover den slake fjellskråninga i håp om å treffe på grådyr. Åmbakk tok tak i gjenstanden, og opp drog han eit ekte sverd til stor forundring for alle som var med. Sverdet var så heilt og uskadd at dei ikkje forstod kor gamalt det var der og da. Utsjånaden kunne kanskje tyde på at det å hadde lege på staden i knapt hundre år eller der omkring. Til all lykke vart avgjerda å putte det rusta jarnet i sekken. Vel heime, undersøkte Åmbakk sverdet nærare, og samanlikna det med foto av gamle sverd på nettet. Utifrå form kunne dette samanliknast med vikingsverd!

Arkeologisk undersøking

Åmbakk varsla underteikna og eg må seie det var ei fantastisk oppleving å få melding om eit så flott funn i heimekjært fjell. Da bilete av sverdet kom inn på telefonen, var det nesten for godt til å vera sant! Men etter å ha studert klenodiet med eigne auge, så vart eg ikkje tvil om at dette våpenet var svært gamalt. Espen Finstad i Oppland fylkeskommune vart varsla, og funnet vart ikkje ei mindre gledeleg overrasking for arkeologane på fylket. Dei sette raskt i gang ein arkeologisk undersøking av funnlokaliteten, for å sikre eventuelle spor, og å leite etter fleire gjenstandar. Med i felt var Espen Finstad, Øystein Rønning Andersen, Egil Bjørnsgård og Runar Hole. I tillegg kom også Einar Åmbakk og Geir Inge Follestad med på fjellturen som kjentmenn. Det var litt av ein funnstad! Langt og høgt til fjells. Midt i eit slakt og vidt landskap med steinur. Men fjellet var lettgått mesteparten av strekninga fram til funnstaden. Det er difor grunn til å hevde at det i dette fjellområdet, har vore ferdsel over til nabodalføret i gamal tid. Ei nærare gransking av funnstaden gav ikkje fleire funn, sjølv med bruk av metallsøkar. Vidare fann vi ut at det ikkje var noko som kunne tyde på ei menneskegrav i den flate steinura. Etter alt å dømme er det her snakk om eit lausfunn. På ein eller annan måte har altså sverdet tilfeldigvis hamna der det vart funne.

Kvifor ligg det eit vikingsverd i høgfjellet?

Det er ikkje godt å seie korleis sverdet har hamna i steinura på 1640-meters høgde. Ein ting er sikkert; det har vore frakta så høgt til fjells av folk. Mest truleg har det lege i fjellheimen heilt sidan slike sverd var i omlaup i samfunnet. Det kan være fleire moglege årsakar til det vart liggjande att der i steinura. Kanskje vart det mista av nokon som gjekk seg bort, og som kanskje omkom i dårleg vær? Ei mindre sannsynleg forklaring kan være at det oppstod eit lite samanstøyt av væpna menn på staden, og sverdet vart mista under bataljen. Det er iallfall lite truverdig at sverdet vart lagt att på staden med vilje, for seinare å skulle hentast att. Til dømes kan ein spekulere om det vart lagt att for å lette vekt under reinsjakt, men i så fall ville ein uansett vald ein enklare stad enn i den anonyme ura. Mest sannsynleg vart det mista på staden av folk under ferdsel over fjellet mellom Lesja og Lom. I gamal tid var det vanleg å gå snarvegen over fjellet før det vart skikkeleg veg i dalføra. Det er ikkje lange strekninga til Lom, beinveges over resten av fjellområda, frå der sverdet låg. Kanskje har det gått ei ferdselsrute nettopp her. Lett farbare høgfjellsområde kan samanliknast litt med havet eller fjordane. Desse var både transportårer og ressursgrunnlag, men sjølvsagt farlege i dårleg vær. Det er lettare å gå i høgfjellet på grunn av den knappe vegetasjo

Av Runar Hole
Arkeolog og daglig leder i Tarandus

Reinsjeger Markus Åmbakk poserer med sverdet rett etter at det vart funne den 23. august 2017. Det er over tusen år gamalt. Heilt utruelg at det går an å gjere eit slikt funn! Foto: Einar Åmbakk.

 

nen. Vidare er det lett å navigere fordi ein ser langt og har faste haldepunkt i fjellformasjonane. Det er tryggare på den måten at det er ikkje så lett å hamne i bakhaldsangrep i opent landskap. Ut i frå dette var det naturleg med mykje ferdsel i fjella over til nabobygdene. Vikingane var ikkje i beit for å krysse storhavet med båtane sine, og ei høgfjellskryssing vart berre småtteri til samanlikning.

Ein teori på korleis sverdet vart mista

Korleis kan det i så fall skje at ein person mistar eit vikingsverd utan at han legg merke til det? Eit sverd har både tyngde og lengde, og det fell vel ikkje lydlaust ned i ei steinur? Det er vanskeleg å forstå at ein som ber eit sverd på kroppen ikkje vil merke noko slikt. Men om vi tenkjer oss at sverdet var surra fast i oppakninga på ein hest, så vert det heile meir forståeleg. Vi må tru at sverdet låg trygt nede i slira, og at ho var festa slik at sverdet ikkje skulle kunne falle ut. Likevel kan uheldige ting skje under transport. Det er særleg i ulendt terreng at ei oppakning på ein hest kan forskyve seg eller lausne. Kanskje førde stadig slakkare stroppar til at toppen på sverdslira etter kvart vendte nedover? Til slutt sklei rett og slett sverdet ut og ned på bakken. Dersom hesten gjekk bakarst samstundes som hesteskorne laga metalljodar mot steingrunnen, så forstår vi at dette kunne skje umerkande. Ein annan ting er at det kan ha vore vind eller eit snølag på bakken. Dette kan ha medverka til at ein ikkje høyrde at sverdet trefte steinura. Denne forklaringa kan støttast vidare av at det ikkje vart funne spor etter sverdslira. Eit anna aspekt er om sverdet låg på skrått med handtaket ned mellom steinane. Dette kan underbygge at sverdet fall med handtaket vendt nedover. På sjølve funnstaden er steinura meir omfattande og grovare. Det er og litt meir stigning i steinura nokre meter frå funnstaden som kan ha vore utløysande for at sverdet sklei ut av slira. Den vesle stigninga ligg i retning mot Lesja og i så fall viser denne forklaringsteorien at fylgjet kom frå Lesja.

Eit miltært våpen

Eit vikingsverd var eit miltært kampvåpen. Men eg vil tru at det var ytst sjeldan at slike våpen vart brukt i

direkte kamp. Eggen på sverdet frå Lesjafjellet er til dømes så fin og heil og utan hakk, at ein kan lure på om det nokon gong har vore brukt i aktiv strid. Sverd var mest eit sosialt og militært statussymbol, både internt og utantil. Berre frie menn med ein viss status hadde lov til å bære sverd under vikingtida. Vidare var sverd svært verdifulle sakar og dei mest kostbare sverda hadde så mykje pynt at dei var mindre eigna som reine kampvåpen. I verkelegheita vart dei fleste konfliktane avgjorte med trugsmål og forhandlingar før det eventuelt utvikla seg til ein valdeleg batalje. Enda ein strid i fysisk kamp så var likevel eit sverd noko av det argaste ein både kunne angripe og forsvare seg med. Eg trur kanskje vikingtida er noko misforstått som ei ekstremt valdeleg tid, og at viking–sverda er vorte symbolet på dette. På same måte som det ville vesten og revolveren, som er overdrive i tid, utbreiing og omfang. Likevel veit vi at det var fleire slag og kamphandlingar i Noreg under vikingtida, med mange falne, så det kunne nok gå tøft føre seg når ulike hærstyrkar barka saman.

Vil du vete meir om sverdet?

Dersom du vil vete meir om sverdet, så kan du gå inn på nettsida til Kulturhistorisk museum, eller inn på nettsida til Oppland fylkeskommune. Der kan du sjå flotte nærbilete og ein filmsnutt. Vidare blir det og forklart kor gamalt sverdet er og korleis dei har greidd å

datere det. Det er Kulturhistorisk museum som har forvaltningsansvaret for det over tusen år gamle klenodiet. Flotte gjenstandar kan likevel bli utlånt til trygge utstillingslokaler heime i bygdene der dei vart funne. Kanskje kan dette sverdet sjåast i ein monter på Lesja bygdemuseum etter kvart.

Arkeologisk undersøking av funnlokaliteten den 4. september 2017. Frå venstre: Espen Finstad (arkeolog), Einar Åmbakk (sverdfinnar), Øystein Rønning Andersen (arkeolog), Egil Bjørnsgård (metallsøker) og Geir Inge Follestad (jaktkamerat). Foto: Runar Hole

Berre frie menn med ein viss status hadde lov til å bære sverd under vikingtida.

 

Arkeologisk forskingsgraving på Verket

Sommaren 2018 vart det sett i gang arkeologisk utgraving av ei tuft med meir, i massefangstanlegget på Verket, i Lesja kommune. Det er svært sjeldan det vert sett i gang reine forskingsgravingar her til lands, som i dette tilfellet her. Det var mange som ivra for eit slikt prosjekt på Verket, sidan lokaliteten er så spesiell og interessant. Fangstanlegget på Verket rommar nemleg den mest moderne og flottaste fangstrusa for villrein som vi kjenner til i Sør-Noreg.

Bakgrunnshistorie

Det flotte utforma massefangstanlegget på Verket, vart oppdaga av den historieinteresserte lesjingen Tor Einbu i 1999. Under ein tilfeldig fjelltur fekk han sjå ei rekkje med steinsette stolpehol han berre måtte finna ei forklaring på. Etter kvart fekk han hjelp av fleire til å leite opp rekkjene med stolpehol, og til slutt forstod dei, at dette var ei stor og ukjend fangstruse for villrein.

Dei synlege spora i anlegget vart seinare godt dokumentert av Norsk institutt for naturforsking (NINA), i fleire omgangar. Tuftene som høyrer til anlegget vart funne med metallsøkjar av lesjingen Roy Fjerdingby, i 2005. Året etterpå vart det grave ei sjakt og henta ut blant anna beinmateriale til DNA-analyse, av arkeologar frå Oppland fylkeskommune. I 2016 fann lesjingen Rolf Sørumgård rekkja med

stolpehol inne i samlekvea, som ga oss ny kunnskap om korleis dei handterte reinsflokkane i anlegget.

Professor Brit Solli ved Kulturhistorisk museum og Universitetet i Oslo, vart og interessert i fangstanlegget på Verket etter sjølv å ha sett den spennande

Av Runar Hole, Tarandus AS og
Brit Solli professor i middelalderarkeologi ved Kulturhistorisk museum, Universitetet i Oslo

Trekonstruksjonen i botnen av tufta og det som er tolka som moldbenkar langs tre av veggane var godt bevart. Steinane til venstre er den mura eldstaden i midten av tufta. Det dukka heile tida opp funn. Frå venstre ser vi her K.M Bjørneby (friviljug gravar), Liselotte Takken Beijersbergen (zoo-arkeolog), Julie Bjørnseth (arkeologistudent), Aud Hole (friviljug gravar) og Rolf Sørumgård (koordinator for dei friviljuge).

 

lokaliteten. Etter å ha prata med fleire andre, og da spesielt lokale folk, så fe kk ho mykje støtte og inspirasjon til å setja i gang det arkeologiske prosjektet på Verket. I 2017 vart anlegget synfara av Solli med fleire og det vart grave nokre prøverutar for å hente ut materiale til førebelse dateringar. Samstundes vart det planlagt kvar og korleis ein skulle gjere den større utgravinga året etter. Prosjektet fekk som målsetting å finne ut meir om funksjonen, strukturen og alderen på anlegget. Kan ein til dømes få datert kva tid det vart bygt og når det gjekk ut av bruk? Vidare skal ein prøve å finne ut kven det var som dreiv med villreinfangsten på Verket.

Funksjonen til fangstrusa

Ein må seia at dette store fangstanlegget har ei svært straumlineforma og oversiktleg utforming. Kartillustrasjonen syner godt korleis rusefangsten har gått føre seg. Studerer ein spora i felt, så ser ein og korleis fangstfolka har utnytta terrenget i oppbygginga av anlegget. Leiegjerda har gått opp mot høa Verket (1268 moh.). Reinsflokkane har vortne jaga inn mellom desse fangarmane, av fleire drivarar. Truleg har fangstfolka og nytta skræmepinnar lenger utover i terrenget, for å hjelpe til med å styre flokkane. Den store innhegninga var gøymd bakom Verket. Difor såg det trygt ut for reinsdyra å flykte opp skråninga i den retninga, men dei hamna rett inn i samlekvea. Vidare så ligg mesteparten av samlekvea på eit høgdedrag der dyra kjente seg tryggare. Gjerdet rundt samlekvea ligg lågare i terrenget og desse verka nok trugande på reinsdyra. Truleg kunne ein halde reinsflokkar innanfor i mange dagar utan at dei gjorde alvorlege forsøk på å koma seg ut, blant anna fordi samlekvea er så stor. Det seier seg sjølv at fangstkapasiteten på Verket var enorm når ein studerer kor stort anlegget er. Ved høve kunne kanskje fangstfolka fange heile flokkar på over tusen dyr. Når dyr skulle slaktast vart delar av flokken jaga ned i avlivingskvea. Da har ein hatt nytte av gjerdet innanfor den sørlige delen av samlekvea. Geilen her gjorde det nok lettare, både å drive og å porsjonere flokkar fram til inngangen på avlivingskvea. I overgangen mellom dei to kveene er det spor etter eit skråstilt sperregjerde for å hindre dyra i å flykte attende. Stolpehola er

kraftigare og tettare i avlivingskvea og spesielt framover mot enden på anlegget. Her har sjølvsagt presset på gjerdet vorte større frametter geilen, ettersom dyra kunne bli jaga med større kraft, samstundes som geilen smalnar inn til ei breidde ned mot 1,5 meter. Men fangstfolka har og brukt list for å få dyra framover, sidan enden på fangstrusa er gøymd bak ei lita morene. I rusespissen har dyra vorte avliva og etterpå drege 100-200 meter nordover til eit område ved Fauttjønnbekken, der vi trur parteringa av skrottane har gått føre seg. Her ligg og dei seks tuftene som høyrer til anlegget.

Utgravingsprosjektet 2018

Utgravinga varte i tre veker med stort sett fint vær, frå 29. juli til 17. august. Sidan prosjektet hadde eit lite budsjett så var mykje av arbeidet basert på friviljug innsats. Både arkeologar frå fylkeskommunen, lokale folk frå Lesja eller andre interesserte deltok etter kvart som dei hadde tid og det var behov for gravemannskap. Elles deltok arkeologar frå Bergen museum, med kompetanse på gamalt beinmateriale. Mesteparten av gravinga gjekk føre seg i ei av dei seks sikre tuftene på buplassen. Men det vart og grave nokre mindre ruter innanfor ei anna tuft og i det som er ein avfallshaug nedanfor ei tredje tuft, samt i ei

Her har Liselotte og Rolf grave fram eit reinsgevir i avfallshaugen nedanfor ei av tuftene. Det vart og funne bein etter både dyr, fugl og fisk i det djupe kulturlaget.

Det vart arrangert open dag på Verket, søndag den 12. august. Her fortel prosjektleiar Brit Solli (i midten med gul jakke) om utgravinga så langt. Folk syntest at det var spennande å sjå den avdekka tufta og høyre om villreinfangsten.

 

grop litt unna. I tillegg vart det henta ut dateringsprøver av to stolperestar, frå gjerdet rundt avlivingskvea.

Buplassen med tuftene

Det dukka opp mykje interessant i tufta som vart grave ut. Etter at den øvste torva var fjerna dukka det raskt opp mykje bein i delar av tufta. Mestepar

ten var reinsbein, men nokre var og frå gris, ku og sau/geit. Det vart funne ulike fragment av jarn undervegs, både med og utan hjelp av metallsøkjar. Av meir intakte jarngjenstandar må det nemnast fleire naglar, krampar og hesteskosøm. Vidare grov vi fram ein fin jarnkrok og ein jarnsyl. Like utanfor tufta vart det funne ein slitt kniv. Elles

fann vi eit heilt bryne og ein del brynebitar med tydelege slipespor. Fleire eldslagingsflintar vart og avdekka. Eit flott funn var ei intakt beinnål. Den største gledelege overraskinga var likevel det bevarte trevirket, som dukka opp ned mot botnen av tufta. Dette kunne fortelje mykje om konstruksjonen nedst i huset. I midten av tufta, vart det som venta avdekka ein eldstad oppbygd av steinar. Her fantes det daterbart kol.

Vi som var med på utgravinga fekk eit visst inntrykk av kva slags hus som hadde stått her. Truleg har det vore ei lita lafta årestue på 5 x 5,5 meter. I midten var eldstaden og kring den moldbenkar til å sitte eller liggje på. Benkane var plassert mot tre veggar og øvste konstruksjonen i benkane, var i alle fall laga av trevirke. Det er vanskeleg å seie kor høgt huset har vore, men kanskje så høgt at ein kunne stå oppreist i midten. Når det gjeld husveggen, såg ein godt spora etter botnstokken i store delar av tre veggparti. Torvlaget over to av desse var fleire stadar så tynt, at ein kan lure på om huset vart fjerna før det rotna ned til kulturlag. Ein skal ikkje sjå burt i frå at den øvste delen av laftebygget har vorte teke ned, og brukt opp att ein annan stad.

I eit av stolpefesta i eit fuktig parti er restane av stolpen særdeles godt bevart under det øvste torvlaget. Stolpen har vore ein halvklovning av eit minst 30 cm tjukt furutre. Ein liten bit av treverket er skore av til C-14-datering.

Eldslagningsflintar vart det funne fleire av i tufta. Vi fant derimot ikkje nokon av dei tilhøyrande eldståla. Flint og eldstål var datidas fyrstikker.

 

Tuftene ligg lunt til på små avsatsar i skråninga ned mot Fauttjønnbekken. Her hadde fangstfolka rikeleg med rennande vatn. Buplassen er plassert litt bort ifrå avlivingskvea, truleg for ikkje å forstyrra jaginga av dyr mot enden av fangstrusa.

Av andre ting så vart det og funne fiske- og fuglebein i avfallshaugen nedanfor ei av dei andre tuftene. Her vart det og funne eit litt større gevir i møddingen. Mellom buplassen og rusespissen ligg det nokre merkelege groper i jorda. Fleire av desse er tydeleg laga av folk. Ei av desse vart grave ut, og det viste seg at den var meir eller mindre hellelagt i botnen. Men i denne gropa var det ikkje spor etter kol. Vi trur at gropene, så langt, har noko med slaktinga av reinsdyra å gjere. Til dømes kan fangstfolka ha samla blod eller anna til lagring og foredling i desse.

Kor mange var dei?

På dei tre benkane i tufta kunne nok opp mot 6 personar ha soveplass. Det er seks sikre tufter og om vi tenkjer oss at alle husværa hadde omtrent same kapasitet, så kunne fangstbuplassen fint romme 36 personar nattetid. Var dei halvparten så mange ville folk ha kvar sin benk å sove på, dersom alle tuftene var i bruk samstundes. Kor mange folk kunne væra i sving her på Verket når dei dreiv og fangsta? Truleg har dette variert etter kor intensivt dei dreiv på, og kor mykje dei greidde å fange ved ulike høve. Men eg vil tru at for å drive ein reinsflokk over ei lengre distanse, og effektivt inn i fangstanlegget, må ein være minst 20 personar. For å jage reinsdyra framover i fangstrusa, ville kanskje 10 personar være tilstrekkeleg når dyr skulle avlivast. Ein må tru at det var slaktinga som var den mest arbeidskrevjande prosessen. Dersom det stod 300 dyr i samlekvea, kan ein jo tenkje seg at det ville være praktisk å ha til rådigheit 30 eller fleire personar. Alle deler av reinsdyra som kunne brukast, vart nok teke vare på, foredla og konservert. Dette i så stor grad det laut seg gjere under dei rådande forholda. Skinn, turka kjøt, feitt, gevir, bein og blod og anna skulle etter kvart fraktast vekk, og dette kravde mykje arbeidskraft. Eg vil anslå at det kan ha vore i sving så mange som rundt 50 personar her på det meste. At fleire enn dette estimerte talet jobba

her samstundes, har eg mindre tru på. Men uansett så har mykje folk vore involvert i fangsten på Verket.

Dateringar

Det vart funne restar av trevirke i nokre stolpehol der det var fuktig jord allereie i 1999. Da tok Tor Einbu og Øystein Mølmen opp ein stolperest i eit stolpehol, og frå den vart det sendt inn ein trebit til C-14-analyse. Datering viste at treet stamma frå eit tidspunkt i perioden mellom 1050 og 1200 e.Kr. Ein fekk altså allereie da ein viss peikepinn på kor gamalt anlegget var. Stolpen kan tolkast til å ha ein alder til tidleg på 1100-talet. Analyser av bein frå prøvegravinga i 2017, gav dateringar til 1200-talet. Utifrå dateringane er vi difor nokså sikre på at anlegget var i bruk under mellomalderen. Vidare

tyder dateringane på at fangsten slutta her i løpet av 1200-talet. Derimot fortel dei lite om kva tid anlegget vart bygt, mest fordi stolpen ikkje nødvendigvis stammar frå da gjerdet vart sett opp.

Det er teke ei mengd med prøver under utgravinga i 2018 som skal daterast, men desse er ikkje ferdiganalysert enno. Vi ventar i spenning på om kol eller trevirke i botnen av tufta kan seie noko om kva tid årestua vart sett opp.

Namnet Verket

Namnet på høa Verket kjem etter alt å dømme av den aktiviteten som gjekk føre seg nettopp her. Stadnamnet «Verket» stammar truleg frå det gamalgermanske ordet «werka» som betyr verksemd. Men det rare er at historiekunnskapen om fangstanlegget på eit tidspunkt har gått tapt, medan

Det flottaste av dei mange bryna som vart funne. Dette er heilt men tydeleg slitt etter mykje bruk. Etter alt å dømme eit «eidsborgbryne» med opphav frå Telemark.

 

stadnamnet har overlevd i folkeminnet. Det var ingen som hadde tankar om dette store fangstanlegget før det vart oppdaga ved tusenårsskiftet. Eg trur anlegget gjekk ut av bruk i god tid før Svartedauden (1349 e.Kr.). Gjerda i fangstrusa var nok allereie svært forfalne, da den store pesten endevendte samfunnet. Folketalet vart den gongen sterkt redusert, og det er grunn til å tru mesteparten av minnet om fangstanlegget gjekk i gløymeboka rett etterpå. Verket ligg ved ein strategisk plass, og forbi her har det gått ei ferdselsrute i all tid. I vår tid kryssar Slådalsvegen tvers gjennom avlivingskvea. Farande folk har heilt sikkert sett spor av fangstanlegget i lang tid etter Svartedauden. Så høgt til fjells vil feit furuved rotne seint, og enkelte gjerdestokkar kunne difor være synlege i fleire hundre år etterpå. Ein skal ikkje sjå burt ifrå at gjerderestane kring høa bidrog til at namnet Verket overlevde fram til moderne tid. I alle fall er det både spesielt og interessant at det var sjølve namnet som stod seg best mot tidens tann.

Utgraving også i 2019

Utgravinga i 2018 tok lenger tid enn planlagt. Grunnen til dette var funn av fleire spennande strukturer enn forventa, både i tufta og andre lokalitetar i anlegget. Prosjektleiar Brit Solli bestemte difor at vi skulle fortsette året etter. Det var det mange som var einige i. Slik det no ligg an, vil prosjektet altså bli ferdig i felt sommaren 2019. I ettertid skal det skrivast ein fyldig rapport. Det kjem ny og interessant kunnskap, når analyser av gjenstandsmateriale og dateringsprøver er avslutta. Da får vi eit mykje betre grunnlag for å forstå massefangsten av villrein på Verket.

Litteratur

Einbu, T. 2005. Verket på Slådalen i Lesja. Årsskrift for Lesja historielag. Lesja –Otta. Snøhetta Forlag. s. 38-63.

Einbu, T. 2018. Verket på Slådalen. Årsskrift for Lesja historielag. Lesja –Otta. Snøhetta Forlag. s. 71-73.

Hole, R. 2013. Massefangstanlegg for Villrein. Masteroppgåve i arkeologi. Trondheim. NTNU. 107 s.

Jordhøy, P. & Binns, K. S. & Hoem, S.

S. A. 2005. Gammel jakt og fangstkultur som indikatorer på eldre tiders jaktorganisering, ressurspolitikk og trekkmønster hos rein i Dovretraktene. NINA-rapport 19. 73 s.

Solli, B. 2018. Massefangstanlegget for rein på Verket. Årsskrift for Lesja historielag. Lesja –Otta. Snøhetta Forlag. s. 74-80.

Det er registrert nesten 950 sikre stolpehol i fangstrusa, men det har truleg vore nærare 1500 gjerdestolpar i anlegget. Den samla distansen på dei synlege gjerderekka er om lag 4,5 km. Fangstanlegget består av to konvergerande leiegjerde inn mot ei stor innhegning. Vidare så smalnar denne «samlekvea» inn mot ei mindre kve. Ein har valt å kalle den mindre kvea for «avlivingskvea». Gjerda på denne konvergerer til slutt inn til ein smal geile mot rusespissen.

 

 

Landskapet som kjelde

Forfattaren av denne artikkelen er busett på Hovin i Melhus kommune, som ligg i den sørlege delen av Trøndelag fylke. For dei fleste er nok Hovin hovudsakleg kjent som ein stad langs E6 i Gauldalen, ikkje lange biten nord for knutepunktet Støren i Midtre Gauldal kommune. Men tek ein seg tid til å gjera seg litt betre kjent med dette området, vil ein snart oppdaga at historia er smurt utover i uvanleg tjukke lag. Soknenamnet Horg er i seg sjølv eit døme på at dette er ei gamal kulturbygd. Dette er eit såkalla naturskildrande namn som vi òg kan sjå i samanheng med den førkristne religionen. Horg er nemleg eit ord som har vore nytta om heilage stader eller offerplassar i dei germanske språka. Stadnamnet Hovin finn vi også andre stader i landet, men dette er òg eit namn som mest truleg har opphav i førkristen kult og kan vera namnet på eit tidleg gudshus, - eit hov, - som var knytt til ein stad kalla -vin, det vil seie eit naturskildrande etterledd med tydinga grøderik mark eller eng. I tillegg finst det eit tredje stadnamn i soknet som kan bera vitnesbyrd om førkristen religionsutøving, nemleg garden Lund rett nord for tettstaden Lundamo. Kanskje var det ein gong i jarnalderen ein heilag skogteig attmed elva Sokna der folk samla seg for å ta del i ritual vi veit for lite om i dag.

Etter kvart kom nye religiøse møtesta

der til i Horg. Rett aust for Hovin, berre skilt av vassdraget Gaula, ligg grenda Foss der ei stavkyrkje vart reist i tidleg mellomalder. Også her møter vi eit naturskildrande stadnamn som må vera «gamalt som alle haugane». Viss vi tolkar dette uttrykket i meininga gravhaugar finst den største konsentrasjonen av slike kulturminne i Gauldalen på dei mange moane som til saman utgjer eit eige landskapsrom mellom Gaulfossen i vest og dei samanhengande utmarksområdane mot aust. Desse fornminnerike moane på Foss har eit mykje tydelegare motstykke vest for Gaula der vi har den kjende, kvartærgeologiske lokaliteten Hovinterrassane, i alt sju elveterrassar som ligg som troppetrinn i landskapet. I dag veit vi om heile seks ulike gravfelt spreidd utover landskapet på Foss, i tillegg til eit og anna enkeltliggjande gravminne. Desse er ikkje berre tilfeldig plassert, men syner trekk som peiker både mot ferdselsårer og det at ein del gravminne skulle vera godt synlege i terrenget. Berre ei av alle desse førhistoriske gravene er utstyrt med ein bautastein: Denne gravhaugen vart undersøkt i 1934 og inneheldt ei høvdinggrav frå sein romartid, det vil seie tida kring 400 e.Kr. Så seint som i 2018 vart det avdekt ei flatmarksgrav med våpensett frå sein vikingtid (900-talet) eit steinkast aust for E6. Same året vart det registrert eit felt med tre gravrøyser på Fossmoan. Desse ligg midt i eit gamalt vegskil og attmed to av dei er

det påvist helleristningar, - skålgroper og hestefigurar, - på små steinblokkar. Desse elementa tyder på at både røysfeltet og vegane har ei historie som går heilt attende til yngre bronsealder eller førromersk jarnalder. Difor har vi no kunnskap om gravminne på Foss gjennom heile jarnalderen og truleg nokre som er eldre enn 500 f.Kr. Det same gjeld òg for ferdselsvegane som kryssar terrassane på Foss og som i det store og heile følgjer retninga åt dalen. Desse kan i teorien vera eldre enn dei eldste gravene da desse markeringane gjerne tek omsyn til stien som går forbi.

Horg – eit bergkunstlandskap

Som vi nyleg var inne på er det altså kjend bergkunst eller helleristningar på Foss. Men dei to sandsteinblokkane som inngår i markeringa av to gravrøyser frå yngre bronsealder eller førromersk jarnalder, utgjer nokre av dei seinaste funna innanfor denne kulturminnekategorien. Det heile byrja i 1950 da det i samband med pløying på ein liten terrasse like aust for garden Røskaft, - ikkje lange biten nordvest for Foss, - vart oppdaga ein båtfigur og nokre skålgroper på ei mindre steinblokk. Det er vanskeleg å seie for sikkert, men det er sannsynleg at også denne steinen opphavleg har vore ein del av ei gravrøys, - kanskje ein parallell til feltet på Fossmoan. Denne vesle steinen med eit førhistorisk bilete av ein båt var det første funnet av bergkunst i Gauldalen. Men denne sensa

Kven skulle tru at bygda Hovin i Gauldal skulle ha noko vesentleg å bidra med når det gjaldt kulturarven knytt til villreinen? Ei meir eller mindre tilfeldig oppdaging ein regntung dag tidleg i mai 2018, har for alltid sett Hovin på kartet i arkeologisk samanheng. Under ein bergheller like ved kanten av Gaulfossen vart det nemleg avdekt eit helleristningsfelt som har fått lege i fred sia bronsealderen. Bileta i berget opnar for mange spennande tankar og tolkingar.

Av Kjell André Brevik

Arkeolog, bibliotekmedarbeidar og driv med natur- og kulturhistorisk formidling gjennom føretaket Borger & Vandringer.

 

sjonen skulle strakst vekse seg større ved at det allereie året etter vart oppdaga helleristningar på Storhaugmoen ved Kvål i Melhus. I begge tilfelle dreidde det seg om såkalla jordbruksristningar, det vil seie bergbilete som vart laga av eit bufast folk med husdyrhald og åkerbruk.

I 1956 vart folket på Fossinnlegget var nokre underlege teikn på svaberget i kanten av kornåkeren på småbruket. Arkeologen som fekk vita om funnet var Sverre Marstrander (1910-1986), konservator ved Museet i Trondheim, - i dag kjent som NTNU Vitenskapsmuseet. Han slo fast at også dette var bergkunst, nærmare bestemt eit felt med spiralar og særmerkte båtfigurar. Marstrander var særs interessert i førhistoriske, havgåande farty og meinte det var trekk ved båtane på Foss som peika mot at dei var overraskande seine, - kanskje frå tida kring byrjinga av vår tidsrekning. Med den nemnde høvdinggrava som ein del av det same kulturmiljøet var det nærliggjande å sjå desse arkeologiske spora som vitnesbyrd om ein sentral busetnad på Foss i romartida (år 0-400 e.Kr.).

Frå 1967 og framover til første halvdel av 1990-talet kom det jamt inn meldingar om funn av helleristningar på Foss. Nokre av desse vart påviste i samband med systematisk leiting kring dei allereie kjente felta. Det var tydeleg at ein laut rekne Foss som ein omfattande bergkunstlokalitet. I 1984 kjøpte Melhus kommune garden Fossbakken og sikra området som i dag utgjer friluftsmuseet Horg Bygdatun. Noko av det som gjer bygdatunet unikt er den kjende natur- og kulturstien som kan følgjast over terrassane på Foss, og som omfattar ei lang rekke kulturminne frå bronsealderen og fram til nyare tid. Dette særs viktige friluftsområdet er mykje brukt, ikkje minst av artikkelforfattaren. Som arkeolog har ein gjerne blikk for detaljar i terrenget som andre ikkje er like oppmerksame på. Og sjølv om andre fagfolk har gått stiane før ein, er det slett ikkje sikkert at dei hadde det same «blikket». Ein har kanskje lagt seg for vane å tenkje at bergkunsten først og fremst har lege i nærleiken til gardane. I mange tilfelle er dette rett, men på Foss er det annleis. Frå litt over ti kjende felt i 2017 har talet auka til

nærmare femti enkeltfelt med helleristningar knytt til lokaliteten Foss. Det er i all hovudsak tale om ristningar på flyttblokker av ulik storleik. Størsteparten ligg tett ved og til med midt i ferdselsvegar og stiar som bitt saman terrassane. På Øvermoen, heile 239 moh., er heile terrassen «kringsett» av ristningar. Dette må ha vore ein heilt spesiell stad i førhistorisk tid og er samtidig det høgstliggjande området med jordbruksristningar i Trøndelag, berre overgått av eit einsleg skålgropfelt på Hol i Rennebu. På Foss utgjer skålgropene dei mest typiske figurane. Det er ofte desse små fordjupingane, - «skålene», - i den mjuke sandsteinen som fortel at det kan vera meir å finne på overflata. Skålgropa er den mest utbreitte figuren i bergkunsten og er like gåtefull som ho er enkel. I tillegg er hesten ofte å sjå som motiv på Foss-felta. Men vi finn òg ulike båtar, fotsolar, slipespor og mange liner som ikkje let seg tolke så lett.

Det er vanskeleg å datere bilete i berg, men det vi veit om arkeologien i Horg per i dag, - mellom anna spor etter støyping av bronsegjenstandar, - gir grunnlag for å hevde at det vart laga bergkunst i denne delen av Gauldalen sia ein gong i bronsealderen (1800-500 f.Kr.) og fram til rundt Kristi fødsel. I teorien kan det vera snakk om nærmare tusen år med tradisjon for å skapa bergkunst innafor eit avgrensa

område som vi med rette kan kalle eit bergkunstlandskap.

Løyndommen i fossejuvet

I april 2018 var eg med i det vesle arbeidslaget som skulle drive skjøtsel på den kjende bergkunstlokaliteten Bogge i Nesset kommune, Møre og Romsdal fylke. Der kan vi følgje ristningstradisjonane gjennom tusenåra frå dei eldste elg- og hjortefigurane som ligg øvst i lia til ei gruppe med båtfigurar og skålgroper like over strandlina nede ved Eresfjorden. Dei siste reknast som jordbruksristningar og utgjer det seinaste bidraget, - truleg frå overgangen yngre bronsealder/førromersk jarnalder. Dyrefigurane på dei andre felta høyrer til blant veideristningane, - kategorien som omfattar dei eldste bergbileta i landet vårt og som syner ein del av den åndelege verda åt jeger- og sankarfolket i steinalderen.

Vårturen frå Trøndelag til Møre gjekk via Oppdal og Sunndalen langs elva Driva. På Nerhol attmed bygda Lønset, tok vi ein strategisk strekk på føtene for å sjå på hellemåleria av elgar som er lokalisert i og tett ved elvegjelet. Karakteristisk for denne lokaliteten er det «ville vatnet», jettegrytane og berghamaren som heng over fossekløfta. Det var ei stor oppleving å få koma dit og sjå både natur- og kulturmiljøet. Samtidig var det mykje der som eg strakst assosierte med nærmil

 

jøet mitt på Hovin, og eg bestemde meg der og da for å undersøke denne fascinerande likskapen nærmare.

Fredag 11.mai var regntung, men eg klarte ikkje lenger å vera i ro. Det var heile tida noko uforklarleg som trakk meg mot Gaulfossen, og eg let meg til slutt rive med. Ned til den særmerkte berghamaren på vestsida av fossejuvet og, - lettare dumdristig, - ned ei glatt skråning for endeleg å finne ut korleis det eigentleg såg ut. Det som først møtte meg var ein lang og flott bergheller med ein tørrmur som truleg stammar frå tilhald på staden i nyare tid. Men under der att var det enda ein heller som låg like over det øredøyvande bruset frå ein utemt foss med stor vassføring. Der, i fosserøyken, skjedde det noko skjelsetjande som skulle gi oss eit heilt nytt perspektiv både på Gaulfossen og forholdet folk har hatt til dette karakteristiske landskapselement i førhistorisk tid.

Det blottlagde fjellet i det om lag 800 m. lange fossegjelet mellom Hovin og Foss er ein slags sedimentær bergart som har vorte skura og slipa ned av is og vatn sia den store breen låg i dalen. Dette har med tida ført til ei smal og djup kløft der vi ser ein god del jettegryter i sjølve elvefaret. Slike formasjonar finn vi òg under berghamaren på vestsida av fossen. Vi kan faktisk sjå på den nedste helleren som eit resultat av

den same, evige slipinga med stein, sand, grus og vatn. Dette har gjeve berget ei konkav form med eit overheng som gjer at snø, is og vatn ikkje får like godt tak her som andre stader i området. I tillegg er overflata glatt som eit svaberg, - noko som gir heile berget eit plastisk og mjukt preg.

Det fuktige miljøet hadde gjeve grobotn for eit tynt lag med vassmetta lav på berget under helleren. Eg strauk handflata over det glatte berget og kjente med ein gong at det var noko

med skapnaden her som ikkje var heilt naturleg. Det våte lavet vart varsamt pussa vekk med ein svamp av mose frå bakken og eit vakkert bergbilete av ein båt kom fram for augo mine. Like over akterpartiet på båten, såg eg teikn til ein annan figur som eg tørka fram. Ein skapning dukka opp, - bilete av eit reinsdyr! Det er vanskeleg å setje ord på opplevinga i fossesuset, men eg skjønte der og da at dette ville få mykje å seie for synet vårt på natur- og kulturhistoria i dette landskapet.

Uvanlege båtar

Noko av det underlege med heile denne hendinga var at båtbiletet i Gaulfossen synte den same, uvanlege båttypen som eg berre nokre dagar tidlegare hadde sett på Nedre Ut-Bogge ute ved Eresfjorden på Mørekysten, - med bølgjeskvulp i bakgrunnen. Desse båtane finst det ikkje fleire kjente døme på i heile Midt-Noreg. Men sjølv om avstanden er stor og omgjevnadene elles rimeleg ulike, har dei to lokalitetane noko elementært til felles, nemleg at figurane orienterar seg mot vatn i rørsle. Dei førhistoriske strandlinene på Bogge fortel oss at båtkonturane der vart banka inn i fjellet tidlegast kring 500 f.Kr., i overgangen frå yngre bronsealder til eldste jarnalder. På Hovin har vi ingen strandliner å ta omsyn til i arkeologisk samanheng. Med utgangspunkt i Bogge-båtane er det truleg at denne gruppa med

 

ristningar ved Gaulfossen stammar frå yngre bronsealder (1100-500 f.Kr.). På Hovin viser det seg nemleg å vera ei heil «flåte» med ti slike båtar der alle er fullt uthogge (det motsette av kontur/omriss) og på veg mot nord, - med straumen. I berre ein av desse farkostane er det laga enkle markeringer som syner eit mannskap på seks personar om bord. Kanskje utgjer alle desse bileta til saman ei heilag myte der dei tomme båtane symboliserte noko grunnleggjande i den førhistoriske religionen.

Båten har heile tida vore sentral i den skandinaviske, førkristne religionen. Den har truleg vore med oss i mytar og kult sia steinalderen. Forma og innhaldet har endra seg, men båten som symbolsk element har vorte med vidare. I helleren ved Gaulfossen finn vi også ei gruppe hestefigurar som fortel oss at dei som skapte i alle fall noko av denne bergkunsten høyrte til i eit jordbrukssamfunn. Vi veit no at det finst talrike hestefigurar på Foss-terrassane aust for fossejuvet, men dei inngår i heilt andre samanhengar, - sørvendte eller synlege for alle som gjekk langs stiane.

Reinen i bergkunsten

Så dukkar det altså opp eit heilt uventa «framandelement» på same bergflate som hestar og båtar ved fossen. Hittil er det påvist to heilt tydelege reinsdyrfigurar, - begge plassert øvst av alle figurar på feltet, like over den sjeldne båten. Det er to rettelege storbukkar som er avbilda. Store, vakre horn med fem og seks taggar. Til liks med alle båtane på feltet er også reinsbukkane vendt mot nord.

«Reinen er et særpreget dyr som ennå lever vill i sør-norske fjell. I sær er de store dyreflokkene på Hardangervidda og i Dovretraktene et eiendommelig trekk i europeisk fauna. Denne bestanden er nærmest å betrakte som et levende minne over en dyreart som ga grunnlag for bosetning i store deler av Nord-Europa ved istidens slutt, og som nå bare finnes vill i Norge.»

Slik byrjar arkeologen Anders Hagen (1921-2005) kapitlet om reinen i boka Bergkunst – jegerfolkets helleristninger og malninger i norsk steinalder frå 1976. Kjeldematerialet berre veks og

veks, men denne boka gir framleis ein god oversikt. Hagen visste at det hadde dukka opp spennande funn i Alta, men dette var siste nytt da han sette punktum for boka. I Alta i Finnmark fylke syner helleristningane talrike døme på rein, og merkeleg nok lyt vi heilt dit for å finne figurar som svarar til bileta på Hovin. Ikkje overraskande set bergbilete av rein sitt preg på praktboka Fjellviddas nomade - Villreinen (Friluftsforlaget 2016). Vi ser jamt bilete av rein frå dei mange felt i Alta og ikkje minst det som kanskje er Noregs mest kjente reinsdyr, - «Bølareinen» ved Snåsavatnet i Steinkjer kommune. Sjølv om både framstillingsteknikken, storleiken og utsjånaden er ulik for dei to lokalitetane, har reinsdyra ved Gaulfossen og Bølaelva to ting til felles: dei er begge naturalistiske og difor lette å artsbestemme, og dei syner eit klart samband mellom bergkunsten og vassdragsnaturen. Ulikskapen kan ha noko med alder å gjera. Det har vore vanleg å tenkje at dei største og mest naturalistiske dyrefigurane i Skandinavia er dei eldste og at blir meir og meir skjematiske og vanskeleg å bestemme di yngre dei er. I dei seinare åra har fleire peika på at det kan vera meir medvitne val av teknikk og personleg og kulturell «smak» som ligg attom denne ulikskapen.

Gaulfossen – ein førhistorisk heilagstad?

Vi har òg vorte mykje meir vare på at figurane inngår i eit større bilete som

omfattar både berget og omgjevnadane. Samanlagt gir dette ein meiningsberande heilskap som får oss til å innsjå kor opptekne dei førhistoriske menneska var av landskapstrekk og «atmosfærar». Suset frå fossande vatn sørgjer framleis for unike stemningar på ein del lokalitetar. Dette har fått forskarar til å leggje vekt på såkalla audiovisuelle perspektiv i bergkunststudiane deira. Gaulfossen er eit framifrå døme der lyd, ljos og bilete heng i hop og styrker heile opplevinga av staden. Ein annan faktor som gjer plassen spesiell er at den ligg avbakleg og isolert til. Berre ein smal og så vidt synleg sti går ned til hellerane frå bustadområdet på Hovinsåsen. Dette gir ikkje inntrykk av at det er tale om ein typisk samlingsstad, - det gir snarare ei kjensle av hemmeleghald. Det er naturlegvis berre «kvalifisert gjetting» frå mi side, men kanskje fortel denne plasseringa oss at helleristningane i fossejuvet ikkje var tilgjengelege for heile samfunnet i bronsealderen, men knytt til ein viss «kaste» som hadde særleg innsikt i åndelege og religiøse emne.

Korkje reinsdyr eller menneske er vanlege å finne på dei midtnorske bergkunstfelta, men i Gaulfossen finst det i alle fall to døme på sistnemnte. Den eine av desse er heilt eineståande og syner ein person som hoppar eller kanskje flyg tett ved ein sprekk i berget. I den eine handa har vedkomande ein hamarliknande gjenstand, i den andre

 

ei ope hand eller ein avlang gjenstand. Reint impulsivt kalla eg denne antropomorfe figuren for «Sjamanen». Sia har han vorte heitande det. Det er nærliggjande å tolke det vi ser som ein seanse der sjamanen slær på ei slags runebomme. Den siste levande sjamanismen i Europa finn vi blant samane der noaidiane tradisjonelt traderte mytar og ritar, men hovudsakleg seg i mellom. Den jamne same fekk ikkje større innsyn enn det som sømde seg. Også i den norrøne tradisjonen finn vi spor etter sjamanisme i gudelæra og i diktinga. Sjamanisme er eit globalt, religionshistorisk fenomen, og i det cirkumpolare området har reinsdyret vore rekna som eit sterkt følgjedyr i åndeleg meining.

Det er uråd å seie kva «helleristaren» i Gaulfossen la i eller kalla mennesket med «hamaren», men staden og bileta gjer det vanskeleg å unngå å høyre dei rituelle undertonane i fossejuvet. På mange måtar svarar funnet på Hovin til det bergkunstforskaren Kalle Sognnes har omtalt som eit element «det heilage landskapet», der område med konsentrasjonar av bergkunst og kultstader ber vitnesbyrd om ein

særeigen landskapskarakter gjennom tusenåra.

«Food for thought»

Det er mykje som tyder på at dei største hjortedyra, - både elg, hjort og rein, - har vore viktige i kosmologi og religion for dei førhistoriske menneska i Skandinavia. Hjorten er eit sjeldsynt innslag blant veideristningane, men den dukkar opp i jordbruksristningane i Sør-Skandinavia. Elgen dominerer jamt over, - noko som viser kor sentralt dette dyret har vore. Reinen kjem vel på andreplass av desse tre artane, men i mange samanhengar er det vanskeleg å vera skråsikker på kva hjortedyr det er vi ser på berget. Somtid får ein ei kjensle av at det er reine blandingsdyr eller «fabeldyr» som er banka inn i berget.

Uansett skjønnar vi at desse dyra var ein naturleg del av tilhøvet for både jegerar og bufaste bønder, da som no. I tillegg til å smaka godt var dei truleg gode å «tenkje med» i tydinga metaforar. Tidlegare fokuserte mange arkeologar på jaktmagien i veideristningane, men i dag er dette berre ein av fleire teoriar. Så det er både eit abstrakt

og eit konkret aspekt ved bergbileta, noko Anders Hagen set ord på: «Selv i Trøndelag er det ikke langt fra de steder der det er bilder av rein og til fjell med gode vinterbeiter. Med andre ord avspeiler dyrefigurene en konkret virkelighet der de finnes.» Godt og vel 4 mil søraust for Hovin ligg Forollhogna villreinområde. Dette var ingen uoverkomeleg avstand i bronsealderen eller i førromersk jarnalder. Kanskje gjekk horgbyggen allereie da «mann av huse» for å få sin del av reinskjøttet. Det er ikkje sikkert dei trengte å fara heilt til Hogna for å veide rein heller. Berre 2,4 mil vest for Gaulfossen finn vi høgfjellsområdet Rensfjellet (941 m.o.h.) som sannsynlegvis var villreinland ein gong i tida. Den dag i dag finst det gode kalvingsområde for tamrein i desse fjella, men sjølv om dyra vi opplever der i vår tid høyrer sørsamane til, går det ein synleg og fascinerande tråd gjennom tusenåra som bitt landskap, menneske og dyr saman. Det får ein til å tenkje.

Nattlysing av Sjamanen.